LOVAČKI KARABINI DIREKTNE AKCIJE

Od Manlihera do Merkela

• Karabini direktne akcije posljednjih decenija sve popularniji 
• “Blaser” nije slučajno usavršio bravljenje na novom R8
• Najdalje u razvoju otišao “Merkel” sa modelom RX Helix 

Karabini direktne akcije su pred strijelce donijeli prednosti ali i mane ovog principa koji se po masovnosti i prihvaćenosti ipak nikada nije mogao nositi sa klasičnim obrtno-čepnim zatvaračima.

UVOD

U poslednjih nekoliko decenija više poznatih oružarskih kuća okušalo se na polju konstruisanja odnosno usavršavanja lovačkih karabina sa pravolinijskim saobraćanjem zatvarača (pravo-čepnim zatvaračem), tojest direktnom akcijom. Pojedini od tih modela imali su i još imaju zapažen uspjeh dok je većina postepeno otišla u zaborav jer nije ponudila radikalne prednosti u odnosu na već uhodanu, dokazanu te širom svijeta masovno prihvaćenu jednostavnu i veoma pouzdanu i čvrstu obrtnočepnu akciju. 

Dok je kod specijalizovanih malokalibarskih takmičarskih pušaka, kakve se na primjer koriste u biatlonu, brzi pravolinijski tip zatvarača zbog kratke i slabe municije već standardizovan i opšteprihvaćen, u svijetu lovačkih karabina to nije slučaj. Ali, danas se proizvođači lovačkih pušaka sve češće odlučuju da zanove i usavrše stare konstrukcije te da ih kombinuju sa najboljim i već dokazanim rješenjima, u saglasju sa napretkom nauke i tehnologije, u cilju dobijanja što boljeg rezultata. 

Takav slučaj je i sa dizajniranjem lovačkih karabina direktne akcije pa od 1993. godine i pojave Blasera R93 pojedini veliki igrači na tržištu imaju svoje manje ili više uspješne predstavnike. Prostora za inventivnost, usavršavanje, nove patente i pristupe uvijek ima a izuzetak nisu ni čuveni Mauser i Browning. Ipak, najdalje u konstruisanju karabina direktne akcije otišli su inženjeri čuvene njemačke kuće „Merkel“ i to na njihovom aktuelnom modelu RX Helix koji od 2010. godine krči put ka slavi i za koji se sa pravom može reći da je zaista velik i revolucionaran pomak ka idealu lovačkog karabina. 

U pojedinim zemljama (uglavnom zemlje Komonvelta) zakon zabranjuje lov poluautomatskim lovačkim karabinima a jedan broj lovaca te karabine smatra neviteškim i tu se kao kompromisno rješenje nametnula direktna akcija. Ako želite veliku brzinu akcije a da to ne bude poluautomatski karabin niti polužna repetirka ili pumparica, dakle ako želite dobiti na brzini sljedećeg hica uz sačuvanu poslovičnu preciznost obrtnočepnog zatvarača – izabraćete pravoizvlačeći zatvarač tojest direktnu akciju. 

S obzirom na aktuelizovanje, usavršavanje i jačanje  popularnosti „pravolinijskih“ zatvarača, u tekstu koji je pred vama bavićemo se njihovom istorijom, konstrukcijom, razvojem i usavršavanjem te obraditi glavne modele pušaka sa pravo-čepnim zatvaračima. Te puške su pred strijelce donijele prednosti ali i mane ovog naročitog principa koji se po masovnosti i prihvaćenosti ipak nikada nije mogao nositi sa klasičnim obrtno-čepnim puščanim zatvaračima. 

ŠTA JE TO PRAVO-ČEPNI ZATVARAČ ILI PRAVOLINIJSKA AKCIJA ?

Pravolinijska akcija zatvarača (zatvarač sa pravolinijskim saobraćanjem, pravo-čepni ili pravokretni zatvarač) u suštini podrazumijeva zatvarač koji prilikom ciklusa repetiranja puške prostim hvatom za ručicu povlačimo nazad a potom vraćamo naprijed, bez potrebe za obrtanjem njegovog tijela uz pomoć ručice u smislu odbravljivanja i zabravljivanja te zapinjanja udarnog mehanizma. Sve se obavlja sa samo dva pokreta ruke a ideja vodilja pri konstruisanju ovog sistema bila je brzina prepunjavanja odnosno brzina gađanja te potreba da se oko ne sklanja sa nišanske linije pri manipulisanju zatvaračem a u poslednje vrijeme i zahtjev da zadnji kraj zatvarača, u otvorenom položaju, ne izlazi iz sanduka.  

Dakle, takav zatvarač određuje njegova konstrukciona prilagođenost veoma brzom pokretu ruke nazad-naprijed za razliku od klasičnog Mauzerovog zatvarača koji je potrebno odbraviti podizanjem (rotiranjem) ručice, povući unazad, potom gurnuti zatvarač naprijed i obrnuti ručicu prema dole, čime je zatvarač zabravljen. Kod pravolinijske akcije toga nema – dovoljno je ručicu povući unazad i energično gurnuti naprijed čime se obavljaju izbacivanje prazne čaure, uvođenje svježeg metka u ležište, zapinjanje udarača i bravljenje bez potrebe za zakretanjem ručice. 

Bravljenje takvih zatvarača obezbijeđeno je različitim rješenjima u zavisnosti od proizvođača i modela, neki rotiraju a neki ne, kod onih najmodernijih se pak sve odvija unutar zatvorenog sanduka (što će biti detaljnije obrađeno u daljem tekstu), ali suština je ista – brz i energičan potez rukom nazad – naprijed. Međutim, ono što neupućenog strijelca odvraća od izbora ovakve puške jeste činjenica da se ne možemo vizuelno uvjeriti u čvrstu zabravljenost zatvarača. Pri zatvaranju zatvarača stiče se utisak da je izostao vrlo bitan dio procesa bravljenja –  nema onog „Mauser“ ručnog obrtanja ručice odnosno zatvarača koje nedvosmisleno uliva povjerenje u čvrstinu bravljenja. 

Većina strijelaca, čak i onih iskusnih, žali se upravo na taj momenat straha od izletanja zatvarača iz sanduka (zbog prepunjenog metka) i zabijanja u oko kad plane hitac, a što se u ne malom broju slučajeva događalo i  još se događa sa recimo skupim, veoma kvalitetnim i preciznim Blaser-om R93 koji je danas, prema brojnim opisanim (i jezivim fotografijama potkrijepljenim) izvještajima iz više zemalja, neslavni rekorder po izbijanju očiju svojim vlasnicima.

ISTORIJA PRAVO-ČEPNIH ZATVARAČA

Ma koliko neko mislio da su kroz istoriju repetirke sa obrno-čepnim zatvaračima bile jedine masovno prihvaćene i neprikosnovene to nije sasvim tačno. Sistema koji su pravolinijsku akciju manje ili više uspješno uveli na svjetsku scenu ima više: austrijski Mannlicher, kanadski Ross, švajcarski Schmidt – Rubin, američki M1895 Lee Navy, meksički Mondragon, belgijski patent braće Nagant, američka konstrukcija Čarlsa Njutna nastala kombinovanjem Mauzer M98 zatvarača i polužne akcije itd… Prva tri pobrojana sistema ovdje su posebno bitna. 

Puška sistema Mannlicher M95 (Steyr M1895, Steyr-Mannlicher M95)

Ferdinand Ritter von Mannlicher bio je talentovani austrijski inženjer i konstruktor streljačkog oružja. Ostao je upamćen po više modela pištolja i pušaka ali najviše po vojničkim puškama sistema M1895 u kalibru 8×50mmR Mannlicher sa pravo-čepnim zatvaračem kojima je prethodilo nekoliko modela  čija se glavna razlika ogleda u načinu bravljenja,  kalibru municije i vrsti baruta kojom je municija punjena. Njegov prvi patnet pravočepnog zatvarača je iz 1884. godine a prva puška u istoriji sa pravo-čepnim zatvaračem koja je usvojena u službenu upotrebu bila je upravo njegova konstrukcija. Radi se o modelu 1886 u kalibru 11×58mmR (metak punjen crnim barutom) sa pravočepnim jednodijelnim zatvaračem koji se bravio za sanduk uz pomoć jednog pločastog uzglobljenog zabravljujućeg elementa smještenog sa donje zadnje strane. 

Manliher je kasnije taj sistem bravljenja kroz više modela dodatno usavršio pa konačni M1895 ima zatvarač sa rotirajućom glavom.  Rotirajuća glava dio je tijela na kome se nalaze kanali uz pomoć kojih ovaj element rotira unutar tijela nosača a bravi sa dva zuba koji zalaze u odgovarajuće utore u sanduku iza ležišta metka. 

Premda kvalitetno izrađene i precizne, puške sistema M95 su generalno bile osjetljive na prljavštinu, zgusnuto mazivo i blato. Puška se punila limenim okvirima kapaciteta 5 metaka a nakon što su ispražnjeni, okviri su ispadali kroz naročit otvor na dnu sanduka. Taj otvor bio je uzrok problema jer je kroz njega u unutrašnjost puške lako dospijevala nečistoća. Pušku nije bilo moguće puniti metak po metak niti dopuniti novim okvirom dok onaj unutar sanduka nije ispražnjen i izbačen. Pored toga za odbravljivanje zatvarača bila je potrebna poprilična snaga. 

Različiti modeli Manliherovih pušaka u više kalibara bili su u naopružanju Austrougarske i mogu se lako sresti po muzejima širom regiona. Isto tako, te puške bile su usvojene kao službeno oružje u preko 20 zemalja uključujući na primjer Kinu i Čile a dokazale su se u  oba svjetska rata i bezbroj manjih.  Oko 122 000 karabina sistema M95 konvertovano je (prekalibrisano) u Kraljevini Jugoslaviji (VTZ i FOMU) na metak 7,9×57 i te puške nose oznaku M95M i M95/24.  Naravno, postojale su sportsko-lovačke verzije sistema M95 i one su uspješno korištene a neke se čak i danas koriste u lovu na visoku divljač.  

Puške sistema „Ross“

Začetak pušaka sistema Ross datira iz kasnih 1890-ih godina. Djelo su kanadskog plemića škotskog porijekla Sir Charles-a Ross-a a baziraju se na opisanim austrougarskim puškama sistema Mannlicher M1890/1895. Britanska i kanadska vojska testirale su ovu pušku u namjeri da je usvoje ali se ona pored velike preciznosti pokazala kao nepouzdana i nepodesna za grubu terensku službenu upotrebu. 

Međutim, za vrijeme Drugog burskog rata, došlo je do diplomatskog razmimoilaženja između Britanije i Kanade. Brtianci nisu ustupili Kanadi dovoljnu količinu pušaka Lee Enfield i tu na scenu stupa Sir Charles Ross, konstruktor sportskih preciznih pušaka sa pravočepnim zatvaračem.  On nudi Kanadskoj vladi svoju konstrukciju i 1902. godine puška sistema Ross Mark I u kalibru .303 Britiš biva usvojena. Ross nastavlja usavršavanje na modelu Mark II a modelom Mark III poznatim i kao Model 10 bivaju opremljeni prvi kanadski vojnici ekspedicionog korpusa koji su stigli u Evropu za vrijeme Prvog svjetskog rata. 

Ali, ta je odluka bila totalno pogrešna. Sve puške sistema Ross, bez obzira na model, pokazale su se kao vrlo osjetljive na prljavštinu i nepodesne za ratne uslove. Najveći problem predstavljao je rotirajući zatvarac sa glavom na kojoj su se sa dvije strane u više redova nalazili zubi za bravljenje u sanduk. Taj zatvarač sa spiralnim kanalima na tijelu (namijenjenim rotiranju) je mogao lako da se nakon čišćenja sklopi na pogrešan način i da se ne zabravi pravilno a što je za posljedicu imalo njegovo izletanje iz sanduka pri paljbi prema licu strijelca i prskanje čaure, dakle teške povrede strijelca kao i oštećenje oružja. Opisani su slučajevi zabijanja zatvarača u oko. 

Sa druge strane sve ove puške imaju vrlo visoku inherentnu preciznost i korišćene su sa velikim uspjehom u sportskom dalekometnom streljaštvu čak i u olimpijskim disciplinama (ruski strijelci). 

Schmidt – Rubin

Švajcarska je širom svijeta poznata kao zemlja satova, visokih  standarda, demokratije, najsigurnijih banaka, čokolade i sira ali poznavaoci oružja znaju da je ta zemlja čuvena i po neobično kvalitetnom, pouzdanom i preciznom oružju. Pravi primjer veoma pouzdanog i čvrstog a masovnog sistema direktne akcije je puška sistema Schmidt – Rubin. Nastala je i zvanično usvojena 1889. godine kao zajednički projekat Rudolfa Šmita, koji je konstruisao i patentirao njenu tipičnu direktnu akciju, i pukovnika Eduarda Rubina koji je tvorac nekadašnjeg švajcarskog vojnog službenog puščanog metka 7,5×55mm Swiss (GP 11). 

Puška Schmidt-Rubin prošla je kroz više modifikacija (posljednja je model K31) ali se funkcionisanje njene direktne akcije nije suštinski mijenjalo. Puška K31 ima rotacioni zatvarač sa dva braveća zuba smještena jedan naspram drugog na glavi (sa prednje strane, za razliku od prethodnih modela koji su imali zube sa zadnje strane) i oni brave u odgovarajuće otvore u sanduku iza ležišta metka. Tijelo zatvarača K31 je kraće u odnosu na modele koji su mu prethodili i ima na sebi spiralni kanal u koji zalazi zub naročite poluge ručice za zapinjanje koja je zasebni element. Ta poluga smještena je u kanalu-kućištu sa desne strane sanduka a na zadnjem kraju poluga ima vertikalnu ručicu za koju hvatamo pri povlačenju zatvarača. Povlačenjem ručice njen zub se kreće po spiralnom kanalu na tijelu zatvarača što dovodi do njegove rotacije i odbravljivanja uz istovremeno kretanje unazad. Vraćanjem ručice u prednji položaj zatvarač na istom principu rotira i ponovo bravi. 

Puška se puni odvojivim metalnim okvirima ili odozgo kroz otvor za izbacivanje čaura.   Sistem K31 bio je u službi od 1933. do 1958., dokazao se kao pouzdan i čvrst a lak za manipulisanje i održavanje pa ne čudi što se u naoružanju pojedinih jedinica Vojske Švajcarske federacije zadržao do 70-ih godina prošlog vijeka. Snajperska varijanta K31 pod oznakom ZfK55 je izuzetno precizno oružje i naročito je cijenjena od strane pojedinih sportskih long rejndž strelaca i lovaca. Municiju 7,5×55mm Swiss proizvodi fabrika Prvi Partizan iz Užica (PPU). 

SAVREMENA DIREKTNA AKCIJA 

Blaser R93 i R8 

Godine 1957. njemački oružar Horst Blaser osnovao je svoju firmu u gradu Isni im Algoj u njemačkoj saveznoj pokrajini Baden – Virtenberg i predstavio prvi proizvod – bio je to kvalitetni driling „Diplomat“ čije su cijevi i većina dijelova izrađeni u čuvenom austrijskom Ferlahu. Poslije tog modela i nekoliko  jednometnih prelamajućih „kip lauf“ karabina kao i lovačkog karabina sa jakim topovskim blok zatvaračem BL 820, Horst 1983. konstruiše karabin obrtnočepne akcije sa kratkim teleskopskim zatvaračem SR 830.

Naime, kod R8 se između obuhvatnog zabravljujućeg elementa sa 14 radijalnih segmenata za bravljenje i tijela zatvarača nalazi jedan cjevasti element čijim se pomicanjem naprijed, a što se ostvaruje angažovanjem ručice zatvarača, segmenti razmiču i čvršće i sigurnije brave u cijev. Takođe, kod R8 okvir i obarač sa štitnikom su jedinstven demnontažni sklop čime je smanjena ukupna dužina oružja jer je obarač ispod dna okvira.  

Sve u svemu, radi se o kvalitetno izrađenim, preciznim i ergonomski sjajno riješenim puškama sa mogućnošću izmjene kalibra montiranjem odgovarajućih glava zatvarača i cijevi. Većina ozbiljnih proizvođača danas ugrađuju bezbjednosne udarne mehanizme sa ručnim napinjanjem na lovačke karabine što je karakteristika Blasera, koji svoje i inače skupe puške nudi u više cjenovnih razreda. Vojno–policijski snajperski model R93 Tactical nalazi se u naoružanju više od 12 zemalja. 

Mauser Model M96

Sredinom devedesetih godina prošlog vijeka i veliki Mauser pokušao se  probiti na tržište karabina direktne akcije gdje je neprikosnoveno vladao Blaser. Zatvarač M96 nešto je kraći od standarnih mauzerovih obrtnočepnih zatvarača i ima rotacionu glavu sa dva reda zuba za bravljenje. Ručica zatvarača locirana je skroz naprijed, iza rotacione glave, a pri povlačenju ne izlazi iz saduka što je ima za cilj da olakša manipulisanje zatvaračem i ubrza ciklus prepunjavanja. Korijen ručice zatvarača zapravo je osovina koja prolazi poprečno kroz prednji dio ztavarača a čijim se obrtanjem rotira i bravi odnosno odbravljuje glava zatvarača. Sa desne strane sanduka, iza otvora za izbacivanje čaura, prorezan je kanal za kretanje ručice. Akcija je izuzetno glatka i brza ali zatvarač pri repetiranju ipak zadnjim krajem znatno izlazi iz sanduka.  

Iako izrađen veoma kvalitetno i od najboljih materijala, kao i sve Mauzerove puške, pouzdanog i čvrstog bravljenja, precizan, ergonomičan i elegantan, ovaj karabin nije zapaženo prošao na tržištu i danas je već skoro potpuno zaboravljen. Izgleda da je tome najviše doprinijela činjenica da su mauzerovi karabini širom vaseljene prepoznatljivi upravo po legendarnom robustnom obrtno-čepnom zatvaraču tako da su strijelci ovaj izlet čuvenog proizvođača u vode direktne akcije doživjeli kao blasfemiju. Proizvođač od tada nije izbacio ni jedan karabin direktne akcije na tržište. 

Zanimljivo je da upravo Mauzer M96 predstavlja i poslednji karabin te firme prije nego što je pripojena od strane koncerna Rajnmetal 1995. godine. 

Heym SR30 

Njemački proizvođač Hajm osnovan je od strane puškara Fridriha Vilhelma Hajma 1868. godine. Heym AG je u svijetu poznat po proizvodnji drilinga i ekspres dvokuglara vrhunskog kvaliteta. 

ZAKLJUČAK

Karabini direktne akcije imali su svoj razvojni put premda nikada nisu bili popularni i pouzdani kao klasični obrtno-čepni karabini. Jedno od logičnih pitanja koje se nameće  je zašto bi neko po svaku cijenu, u želji za brzinom, nabavljao karabin direktne akcije kada se na tržištu nalazi dovoljno ultramodernih obrtno-čepnih karabina izuzetno glatkih akcija gdje ručica  zatvarač otvara pod malim uglovima. Manipulisanje takvim modernim obrtno-čepnim zatvaračem može da se uvježba i izvodi neobično brzo.  Prednosti direktne akcije ionako mogu iskoristiti samo oni najveštiji i najutreniraniji lovci, najbolji strijelci.  S druge strane, tu je naravno i polužna akcija koja je vrlo brza, zapravo i brža od većine sistema direktne akcije. Na primjer karabin Browning BLR, koji kao i Merkel RX Helix ima prenosni sistem zupčanika zbog čega je brz kao munja, pouzdan je i precizan zahvaljujući masivnom zatvaraču sa rotacionom glavom, čaure izbacuje u stranu što omogućava ugradnju svih vrsta optičkih nišana, hrani se iz klasičnog okvira i nudi u preko 16 karabinskih kalibara uključujući .308 Winchester, 30-06 Springfield, .300 Winchester Magnum i 7mm Remington Magnum.  Polužnim repetirkama se zamjera otežano angažovanje poluge zatvarača u ležećem položaju.  Zamjera im se i nepreciznost u poređenju sa klasičnim repetirkama što zapravo nema veze sa pravim stanjem stvari na terenu. Izgleda da polužna akcija nije tako bliska evropskim u poređenju sa američkim lovcima. Na tržištu su i „brzi“ pamp ekšn karabini sa odovjivim okvirima, na primjer Remington 7600 u kalibru 30-06 Springfield.  

Postoje još i prerade AR15 sistema na ručno repetiranje (npr LanTac, čiji zatvarač se pod dejstvom opruge vraća u prednji položaj) a koji koriste lovci u USA.   

Iz svega navedenog može se lako zaključiti da je Merkel zaista otišao najdalje u razvoju direktne akcije i postavio standard na više polja, kao što je to svojevremeno učinio Glock. Uz sve prednosti koje donosi Merkel izgleda da je Blaser definitivno skinut sa trona a izgleda da je poljuljana i neprikosnovenost klasične obrtno-čepne akcije. Da li će možda doći do obrata u budućnosti i da li će svjetskim tržištem  zavladati upravo karabini na bazi Merkel RX Helix,  pokazaće vrijeme. Jedno je sigurno, klasični obrtno-čepni sistem Mauzer lovce će pouzdano služiti još dugo, dugo vremena.