Iole ozbiljnije govoriti o obrtno-čepnim karabinima proizvedenim u staroj i uglednoj srpskoj fabrici Zastava oružje, koja ove godine slavi 167 godina postojanja, nemoguće je bez osvrta na tradicionalnu, neraskidivu povezanost te fabrike i srpskog naroda sa prepoznatljivim sistemom “Mauzer”. U rukama srpskog vojnika “mauzer” puškama različitih sistema je više puta kroz istoriju izvojevana sloboda. Krajem prošle dekade legendarna fabrika iz Kragujevca nastavila je usavršavanje lovačkog karabina sistema “Mauzer” i na tržište plasirala potpuno nove modele, a mi vas kroz tekst koji slijedi vodimo na zanimljivo i poučno putovanje.
Istorijska povezanost “Zastave” i “Mauzera”
Tradicija proizvodnje, razvoja i upotrebe različitih modela pušaka sistema “Mauzer” na tlu Srbije seže u istoriju, tačnije 1878. godinu, a za nastanak te tradicije vezana su četiri bitna imena – Kosta Koka Milovanović, Gojko Đurić te braća Paul i Vilhem Mauzer. Priča je prilično interesantna, moglo bi se čak reći i ljubavna sa srećnim završetkom. Naime, za vrijeme srpsko-turskih ratova (ratovi za nezavisnost i oslobođenje vođeni u periodu od 1876. do 1878. kojima je prethodio ustanak u Hercegovini, 1875. godine) pokazale su se sve loše strane konvertovanih srpskih vojničkih pušaka različitih sistema (na primjer konvertovane jednometne puške ostraguše sistema “Green” M1867 i “Peabody” M1870). Takođe, one malobrojne puške višeg kvaliteta, tokom ratova su potpuno istrošene pa se logično nametnula potreba za nabavkom novog savremenog oružja – potreba za potpunim preoružavanjem.
Kako bi ispitivanju i izboru nove službene puške pristupila što studioznije i ozbiljnije Kneževina Srbija je, u saglasju sa novousvojenim Zakonom o ustrojstvu oružnog fonda, osnovala 1878. godine Artiljerijski komitet sa zadatkom da izradi program preoružavanja. Artiljerijski komitet izbor novog modela službene vojničke puške daje u ruke naročitoj komisiji sa majorom Kostom Kokom Milovanovićem na čelu.
Komisija za izbor nove službene puške uskoro raspisuje veliki međunarodni konkurs na koji se prijavljuju neki od najuglednijih i najeminentnijih evropskih i američkih proizvođača, a koji svoje predstavnike šalju u Beograd. Taj konkurs ne samo da je predstavljao svojevrsno otvaranje Kneževine Srbije prema svijetu već je to bio i jedan od prvih zaista ozbiljnih izazova za srpske konstruktore te prilika za razmatranje njihovih inovacija. Jedan od srpskih konstruktora-inovatora bio je upravo predsjednik komisije za izbor novog puščanog modela Koka Milovanović.
Na konkursu je komisija ispitivala i ocjenjivala čak 93 puške različitih proizvođača i sistema, a na kraju su u uži izbor ušle samo dvije i to puška braće Mauzer Model 1871. te njena donekle usavršena varijanta Modela 1878.
Bile su to prve službene “mauzerke” Njemačkog carstva, jednometke opremljene ranim obrtnočepnim dvodijelnim zatvaračem sa odvojivom glavom i tipičnim velikim zavrtnjem na tijelu zatvarača, koji obezbjeđuje nemogućnost vađenja zatvarača iz sanduka, dok se ne odvije za određeni broj krugova (ustavljač). Bravljenje je ostvareno jednim uzdužnim rebrom na tijelu zatvarača koje je bravilo sa desne strane sanduka u odgovarajući otvor. Ali, taj zatvarač je bio opremljen i prepoznatljivim dugim izvlakačem, sistemom udarnog mehanizma te karakterističnim rješenjem kočnice sa krilcem. Ovi detalji će kasnije u usavršenom obliku biti primijenjeni i prepoznatljivi na legendarnom sistemu “Mauzer 98”.
Tu na scenu stupa major Milovanović lično se posvećujući usavršavanju pomenutih Mauzerovih rješenja. Izbor municije pao je na metak 10.15x63mmR punjen crnim barutom. Milovanović se u želji da poboljša balističke karakteristike oružja odlučio za dva tipa ožljebljenja, klasično paralelno i progresivno (klinasto) a komisija artiljerijskog komiteta je kao bolje rješenje ocijenila ovo posljednje, te je zahtijevano još da izmjene pretrpi i zadnji nišan. Pošto je i to urađeno, jednometna puška 10,15mm sistema “Mauzer-Milovanović M.1880” (Model 1878/80), poznata kao “kokinka”, zvanično je usvojena u naoružanje Kneževine Srbije.
Puška je imala karakteristični prosječeni zadnji dio sanduka za kretanje ručice kao i rani “mauzer” zatvarač i tipičnu šinu sa ulegnućem na vratu kundaka po kojoj se kretao zatvarač pri izvlačenju u zadnji položaj. Proizvodnja pušaka prvobitno je povjerena firmi braće Mauzer, a municija se proizvodila u Srbiji. Predviđeno je da artiljerijski karabini “mauzer-koka 1884” imaju tubularni magacin kapaciteta pet metaka. Smatra se da je “kokinka” bila najbolje oružje u svoje vrijeme u svijetu, a njene balističke performanse bile su impresivne, međutim samo nekoliko godine po usvajanju ove puške u naoružanje ona je postala zastarjela i anahrona jer je došlo do pojave modernih višemetnih brzometki i pojavom moderne municije malog kalibra punjene bezdimnim barutom. S tim u vezi Artiljerijski komitet ponovo zasjeda i ispituje više modernih rješenja brzometki pa 1890. godine najpozitivnije ocjenjuje špansko rješenje sa pet metaka u magacinu ispod zatvarača (sistem sa tubularnim magacinom nije se dobro pokazao).
Zanimljivo je napomenuti i to da je u Kragujevcu izrađen prototip potpuno nove puške majora Milovanovića kapaciteta pet metaka impresivnih karakteristika sa pravočepnim zatvaračem ali ta puška nije doživjela serijsku proizvodnju. Srbija od Mauzera naručuje određenu količinu petometnih pušaka sistema “Mauzer M1898” u kalibru 7×57 Mauzer, ali nije finansijski u stanju da nabavi dovoljnu količinu potrebnu za preoružanje vojske.
Sad dolazimo do najzanimljivijeg dijela: 1902. godine konačno pada odluka da Srpska vojska modernizuje postojeće jednometne puške sistema “Mauzer-Milovanović M.1880” i to tako da ih konvertuje na novi petometni brzometni sistem te prekalibriše na moderni metak kalibra 7×57 Mauzer punjen malodimnim barutom. Taj odgovorni zadatak povjeren je 1906. godine srpskom Vojno-tehničkom zavodu u Kragujevcu. Mašine su naručene u austrijskoj firmi “Steyr” koja ih Srbiji isporučuje sa određenom količinom već kupljenih gotovih pušaka i karabina kao i preko 50.900 cijevi kalibra 7×57 mm Mauzer a rukovođenje adaptacijom pušaka “Mauzer-Milovanović” na novi sistem povjereno je potpukovniku Gojku Đuriću u VTZ Kragujevac. Nove puške imale su službenu oznaku “Mauzer-Milovanović-Đurić M1880/1907 (M80/07)”. Radilo se o interesantnom oružju: sanduk, mehanizam za okidanje i zatvarač su zadržani (čelo zatvarača je prilagođeno novom metku, a promijenjen je i izvlakač), montirane su nove cijevi kalibra 7×57 i novi kundaci, a s obzirom da se radilo o prerađenim jednometnim puškama konstruisan je i uveden novi magacin kapaciteta pet metaka.
Na taj način modifikovano oružje, uz više modela pušaka i karabina nabavljenih direktno od Mauzera (proizvođenih i u njemačkoj fabrici “DWM” i austrijskom “Štajeru”) u istom kalibru 7×57, dočekaće balkanske ratove (1912. – 1913.) ali i početak Prvog svjetskog rata. Osnovno pješadijsko oružje Vojske Kraljevine Srbije u Prvom svjetskom ratu bile su daleko modernije i bolje puške sistema Mauzer M-1899 i Mauzer M-1910 (ova posljednja sa tada ultramodernim M98 zatvaračem) a puškom “Mauzer Milovanović Đurić” bile su naoružane jedinice drugog poziva. Kraljevina Srbija koristila je i zaplijenjene turske, bugarske i austrougarske puške različitih sistema i kalibara. Puške sistema “Mauzer Milovanović Đurić” M80/07 kalibra 7×57 pokazaće se u Prvom svjetskom ratu kao modernije od ruskih puškaka sistema “Berdan” i francuskih sistema “Bertje” i “Lebel”.
Inače, porodica Mauzer poznata je po bliskim vezama sa srpskim liderima. Major Kosta Milovanović 1884. godine oženio je Elizu, kćerku Vilhelma Mauzera, a karijeru završava u generalskom činu.
Mauzer M98
Paul Mauzer je legendarni sistem M98 patentirao 1895. godine. Službena puška Njemačkog carstva Gevehr 98 u ranom kalibru 7.92X57mm Mauzer (u pitanju je rana verzija ovog metka oznake Patrone 88 sa oživalnim zrnom) zamijenila je 1898. godine dotadašnju “komisijsku” pušku sistema M1888.
Srce puške M98 je ovoga puta cilindrični jednodijelni obrtnočepni zatvarač koji poprima konačni oblik: bravi u tri tačke i to uz pomoć dva brijega na glavi koji brave u sanduk iza ležišta metka, te jednim zubom sa zadnje strane cilindričnog tijela kojim je bravljenje dodatno potpomognuto i osigurano, a on bravi u sanduk sa zadnje donje strane.
Uvedena je prepoznatljiva spojnica sa udaračem i tipičnim krilcem kočnice te dugi izvlakač sa prstenom. Službena njemačka puška iz Drugog svjetskog rata “karabiner 89K” (K od Kurtz – kratki) razvijena je na osnovu ranijih prelaznih Mauzerovih modela (Standardmodell i Karabiner 98B) 1935 godine. Taj se sistem do danas nije bitnije promijenio i upravo na njemu bazira se većina modernih obrtnočepnih karabina.
Sistem M1924
Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca je u toku 1924. i 1925. godine sa belgijskom firmom „FN“ (Fabrique Nationale de Herstal) potpisalo ugovor o otkupu licence za proizvodnju pušaka 7.9 mm M 24 i municije kalibra 7,9×57 mm. Puške sistema M24 usvojene su kao službene puške i sa njima će Kraljevina Jugoslavija ući u Drugi svjetski rat.
Inače, u VTZ Kragujevac su se proizvodile tri verzije ovog oružja i to standardna puška, sokolski karabin (namijenjen omladini jugoslovenske viteške organizacije “Soko Kraljevine Jugoslavije”) i specijalno oružje namijenjeno jurišnim jedinicama tzv. četnički karabin (jurišni karabin) opremljen naročitim jurišnim dvosjeklim nožem-bajonetom.
Četnički karabin M1924ČK i njegov pripadajući jurišni nož/bajonet razvijeni su u samo praskozorje Drugog svjetskog rata. Ovo oružje bilo je pažljivo osmišljeno i prilagođeno četovanju tojest taktici jurišnih jedinica na osnovu “Uputstva za četničko ratovanje” iz 1929. godine. Jurišni nož M24.ČK, sa mogućnošću postavljanja na pušku, razvijen je na bazi formacijskog jurišnog noža M1912.
Sistem M48
Po završetku Drugog svjetskog rata u fabrici, koja je nazvana “Crvena zastava”, na osnovu pušaka sistema M1924 i originalnih njemačkih karabina sistema “Mauzer 98K” razvijena je nova poslijeratna službena puška pod oznakom M48 u više varijanti. U “Zastavi” će 60-ih godina prošlog vijeka biti razvijena i prva potpuno nova službena vojno-policijska snajperska puška, vrlo interesantno oružje pod oznakom M1969.
Ta puška nije, kako se obično smatra, prosta modifikacija i redizajn vojničke puške M48, a karakterišu je posebna tehnička rješenja prilagođena specifičnoj namjeni oružja, taktičko-tehničkim zahtjevima (zbog posebne snajperske municije kao polazna osnova izabran je originalni neobično snažni “Mauzer 98K” zatvarač, koji je nešto duži od zatvarača na puškama sistema M24 i M48, a uveden je i naročit tip magacina).
Precizna puška M1969 se neće dugo zadržati u naoružanju zbog uvođenja PASP M76. Ali razvoj snajperskog oružja M69 bitan je, jer se međusobno prožimao sa razvojem legendarnog lovačkog karabina Model 70.
Zastava Model 70
Najzastupljeniji lovački karabin kod nas konstruisan je na osnovu opisanog originalnog sistema “Mauzer” sa rotacionim obrtnočepnim zatvaračem koji bravi u tri oslone tačke (dva zuba na glavi, jedan na cilindričnom tijelu).
Radi se o neobično pouzdanom, čvrstom, kvalitetnom i dugovječnom oružju, izrađenom od najboljih čelika, dokazanom kroz višedecenijsku upotrebu u lovu na svim kontinentima i u svim uslovima. Dijelovi zatvarača su i dalje tijelo zatvarača, spojnica, udarač, udarna opruga i udarna igla s tim da je spojnica redizajnirana i prilagođena lovačkom oružju utoliko što je eliminisana tipična trostepena kočnica sa krilcem, a ručica zatvarača savijena je nadole.
Valja reći da se klasična “Mauzer 98” kočnica angažuje pri zapetom udaraču, a njen desni položaj blokira zatvarač. Srednji ili vertikalni položaj, pri čemu je onemogućeno nišanjenje, omogućava otvaranje i zatvaranje zatvarača bez mogućnosti okidanja (srednji položaj kočnice se zauzima prilikom rasklapanja) dok krajnji lijevi položaj krilca kočnice omogućava otvaranje vatre. “Zastava” proizvodi i takav klasični M98 karabin.
Naime, kako je lovački karabin zamišljen kao oružje koje se oprema optičkim nišanom, krilce kočnice predstavljalo je smetnju zbog potrebe da se optika montira što niže, dakle niska montaža optike onemogućila bi manipulisanje krilcem kočnice. Zato je uvedena kočnica polužnog tipa sa dva položaja koja vrši blokiranje sistema za okidanje. Plasirana je na desnoj zadnjoj strani sanduka paralelno sa spojnicom tako da se lako angažuje palcem. Kada je kočnica u zadnjem položaju blokirana je i ručica zatvarača te se zatvarač ne može otvoriti. Zadržan je naročiti vijenac sa prednje strane spojnice koji služi da štiti strijelca od eventualnog prodora barutnih gasova prema licu. Zadržan je klasični M98 ustavljač zatvarača sa lijeve strane sanduka. “Zastavin” karabin Model 70 jedan je od najboljih i najpouzdanijih karabina na svijetu. Od pojavljivanja se redovno izvozi na američko i evropsko tržište, a brojne oružarske kuće kupuju gotove karabine ili ocijevljene mehanizme te ih prodaju pod svojim imenom (npr. “Remington”, “Brenneke” i “Henri Dumoulin et Fils”).
Cijevi svih modela karabina serije 70 izrađene su tehnologijom hladnog kovanja, a ne bušenja i to od kvalitetnog hrom-vanadijum čelika (kod modela M70PSS je ocijevljeni mehanizam izrađen od nerđajućeg čelika). Fabrika “Crvena zastava” je još 1959. godine nabavila i instalirala austrijske GFM GmbH mašine za hladno kovanje, što je na čini pionirom u proizvodnji cijevi ovim postupkom, a kragujevačke cijevi čuvene su u svijetu po preciznosti, dugotrajnosti i očuvanoj tačnosti.
Kundaci se izrađuju od birane orahovine najčešće u dve osnovne forme: svinjska leđa i “monte karlo”, a u proizvodnom programu su odavno i modeli čiji se potkundak proteže do usta cijevi. Kundaci su tradicionalno uljno finiširani. Potkovi su uglavnom od gume, a zaštitnici vrata kundaka mogu biti plastični ili drveni. Kupci mogu birati između mehanizma za okidanje sa jednim obaračom, zatim jednim obaračom sa dvojakom DAT funkcijom čijim se angažovanjem unaprijed aktivira ubrzica i na kraju moguće je izabrati mehanizam sa posebnom klasičnom ubrzicom. Na sanduku karabina fabrički su ubušena četiri otvora (navoja) za fiksiranje montaža optičkih nišana. Fabrički mehanički nišani koji se ugrađuju u zadnji otvorenog tipa sa usjekom i prednji nišan koji obrazuje mušica zaštićena prstenastim zaštitnikom. Radi se i model M70 Battue sa brzim ekspres zadnjim nišanom, a model M70 “American Style” nema mehaničke nišane. Lovački karabin M85 to jest poznati “mini mauzer” ima kraću akciju i radi se u kalibrima manje energije.
M70 Lefthand ima akciju prilagođenu ljevorukim strijelcima što će reći da se ručica zatvarača nalazi sa lijeve strane puške. Novi model M70PS ima kundak izrađen od polimera crne boje koji je atraktivno dizajniran čime je naglašen njegov sportski izgled. Svi metalni dijelovi karabina M70 površinski su standardno zaštićeni klasičnim kvalitetnim bruniranjem (sem karabina od nerđajućeg čelika M70PSS čiji se kundak takođe radi od polimera). Naravno, “Zastava oružje” nudi svoje karabine u više cjenovnih razreda pa je tako moguće dobiti vrhunsku gravuru, više tipova površinske zaštite kundaka (uključujući bajcovanje i farbanje) te više vrsta površinske obrade metalnih dijelova (poliranje sa različitim nivoima sjaja i pjeskarenje) kao i površinske zaštite (bruniranje ili hromiranje).
Lovački karabin „Zastava“ Model 70 izrađuje se u 19 kalibara i to u 14 standardnih (.22 – 250 Rem, 6 mm Rem, 6,5×57,7×57,8×57 JS, 6,5x55SE, .270 Win, 7×64, .30-06 Sprh, .25-06, 9,3×62, 243 Win, .308 Win, 7 mm-08 Rem.) i pet magnum kalibara (264 Win.Mag, 7 mm Rem.Mag, .300 Win.Mag, 375 H&H, .458 Win.Mag.). Lovački karabin “Zastava” „mini mauzer M85″ radi se u sljedećim blažim kalibrima: .22 HORNET, .22-250 Rem, 222 Rem, .222 Rem.Mag. 223 Remm. i 7.62×39 mm.“
Zastava model 808 – novi Zastavin “Mauzer” za 21 vijek
Zastava je krajem prošle dekade na tržište izbacila potpuno novi model lovačkog karabina univerzalne namjene i upotrebe (služi kao osnova za više modela sportskih i snajperskih pušaka). U pitanju je sad već poznati model LK 808.
Za nas je ovdje bitno da se i dalje se radi o provjerenom, dokazanom i pouzdanom sistemu M98 koji su “Zastavini” inženjeri redizajnirali u duhu vremena i sa potrebama tržišta. Glavne izmjene, u poređenju sa standardnim modelom M70, je sanduk koji je poligonalnog oblika i iskovan iz jednog komada čelika integralno sa picatini šinom (čime je omogućeno veoma nisko i čvrsto postavljanje optike, njena bolja saosnost sa osom cijevi) te zatvarač čija spojnica oblikom prati sanduk, promijenjeni su izvlakač i izbacač, a uveden je i novi tip trostepene kočnice (krilce kočnice je smješteno na desnoj strani spojnice i kreće se nazad-naprijed, ali se po načinu djelovanja ne razlikuje od opisane standardne “krilaste” kočnice M98).
Na spojnici je zadržan već opisani zaštitni obrub namijenjen zaštiti lica strijelca od eventualnog prodora barutnih gasova (inače, svi M98 zatvarači na tijelu imaju posebne otvore sa donje strane namijenjene odvođenju vrelih gasova u slučaju prodora iz cijevi). Zatvarač i dalje bravi u tri tačke – dva brijega na glavi i jedan kod ručice.
Napušten je dugi izvlakač i uveden novi, smješten na glavi zatvarača udubljenog čela, u koje danče čaure biva utopljeno. Izvlakač je zub koji pri zabravljivanju preskoči preko ivice čaure i zakači se a izbacač je klipnog tipa sa oprugom i nalazi se na čelu zatvarača. Karabin serije 808 ima odvojivi kutijasti okvir sa polimerskim dnom, a dugme utvrđivača smješteno je sa desne strane sanduka. Na dugmetu se nalazi logo proizvođača. Ulogu ustavljača zatvarača sada igra jedno malo dugme sa lijeve strane na tijelu sanduka (napušten klasični M98 ustavljač).
Slobodno plivajuća cijev šireg “bull” profila se sa sandukom i dalje spaja putem navoja, u zoni ležišta metka je konusna, a dalje do usta je cilindrična (cijev je duga je 650 mm, u zoni sanduka širine iznosi 25 mm, a na ustima 19 mm). Kruna cijevi je obrađena po match standardima. Prema proizvođaču M808 je moguće dobiti u svim kalibrima kao i M70. Lovci i strijelci koji su imali priliku da ga probaju pozitivno ocjenjuju većinu karakteristika osim možda masu puške (preko 4 kg), a okidanje opisuju kao teško, kratko i ujednačeno. Izabran je podesivi DAT sistem okidanja sa jednom obaračom čijim se pomjeranjem unaprijed aktivira ubrzica. Fabrički je sila okidanja podešena na oko 1.8 daN, a sa aktiviranom ubrzicom sila je između 0,1 i 1,2 daN.
Kundaci su klasični lovački “monte karlo” sa izraženim pištoljskim rukohvatom i sportsko streljački sa rupom za palac. Karabini M808 izrađuju se u svim kalibrima kao i model 70. “Zastava” nudi i više sportskih i taktičko-snajperskih verzija na bazi sistema M808 kao što su M07 Match sa sportskim kundakom promjenjive geometrije i snajperske puške sa fiksnim i preklopnim aluminijumskim kundacima.
Njemačka firma “Mauzer”, idejni tvorac ovih pušaka, tokom godina je pojednostavila sistem M98, u želji da pojeftini proizvodnju, a kragujevački karabini su u osnovi ostali nepromijenjeni, te se i dalje rade na starinski skuplji način, kvalitetno i od najboljih materijala. Bez ikakve sumnje “Mauzer” i dalje ostaje najpopularniji i najzastupljeniji sistem kod nas i u svijetu.
