Ima jedna karakterna i upečatljiva scena na kraju kultnog filma “Dobar, loš, zao”, trećeg špageti vesterna iz “dolarske trilogije” Serđa Leonea, snimljenog 1966. godine. U toj sceni čovjek bez imena poznat kao “Blondi” (Klint Istvud), sjedeći u sedlu, podiže zadnji mehanički nišan na oktagonalnoj cijevi nekakve dugačke jednometne puške, njen potkundak naslanja na podlakticu lijeve ruke, zapinje oroz te sa dobrih 200 metara pažljivo nišani, puca i pogađa konopac jednim metkom, izbavljajući od sigurne smrti već poluobješenog Tuka (Ilaj Volak), čime mu poklanja život.
Istu metu u filmu prethodno je gađao prepoznatljivom višemetnom repetirkom “Vinčester 1866 Jelou Boj”, ali mu je trebalo više hitaca da pogodi i presiječe konopac, uprkos činjenici da je puška opremljena primitivnim optičkim nišanom.
Ulogu preciznog dalekometnog oružja različite verzije i modeli iste te jednometne duge puške igraju u čitavom nizu vesterna, pa se tako, na primjer, ona nalazi u rukama Berta Lankastera (“Valdez dolazi” iz 1971), Klint Istvud ponovo gađa njome u filmu “Odmetnik Džosi Vels” iz 1976. godine, ima je i Čarls Bronson u filmu “Divlji Bil Hikok” iz 1977. godine, koristi je uspješno i Metju Kvigli (Tom Selek) u vesternu “Kvigli u Australiji” (1990), a možda najimpresivniju vještinu sa tom puškom prezentuje “Graf” (Miki Rork) u “Posljednjem odmetniku” iz 1993.
Bez obzira na filmsku fikciju, prenaglašavanje i pojedine anahronizme (sistem paljenja i tip metka, a ponekad i sama puška, što je slučaj npr. u Tarantinovoj “Đangovoj osveti” iz 2012, često ne odgovaraju periodu koji se obrađuje), postavlja se pitanje zašto se u vesternima baš to oružje, a ne neko drugo, predstavlja kao izvanredno precizno i efikasno na velikim odstojanjima.
To, naime, nikako nije slučajno, jer je u Američkom građanskom ratu postojala naročita dobrovoljačka “sjevernjačka” regimenta preciznih strijelaca naoružanih upravo tim oružjem. Bili su to “Berdanovi precizni strijelci”, nazvani po čuvenom konstruktoru oružja i pukovniku Hajramu Berdanu. Isto oružje koristili su mnogobrojni lovci na bizone, traperi i sportski strijelci. Puška o kojoj govorimo je jedna od legendi sa Divljeg zapada – “Šarps”, konstruktora Kristijana Šarpsa.
Od svog nastanka 1848. godine ovo oružje prošlo je kroz više modifikacija, koje su najviše u vezi sa pronalaskom sjedinjenog metalnog metka, ali je do danas ostalo praktično nepromijenjeno i nije prestalo da privlači pažnju lovaca, strijelaca, zaljubljenika i kolekcionara, kako svojom jedinstvenom, impresivnom pojavom, mehanizmom i sistemom punjenja tako i preciznošću na strelištu, ali i u lovištu, pa ga više američkih i evropskih proizvođača već dugo uspješno proizvodi i plasira na tržište, gdje biva lako prepoznat i cijenjen njegov kvalitet.
Broj lovaca koji se pri izboru svoje prve lovačke kuglare odlučuju za viteško jednometno oružje sa mehaničkim nišanima posljednjih godina postaje sve veći. Ovim lovcima su na prvom mjestu streljačka vještina i sportski odnos prema divljači i oni poluautomatske karabine, velike vatrene moći u kombinaciji sa optikom, smatraju nesportskim i neviteškim. Mladi lovci sve češće biraju jednometne karabine sa padajućim blok zatvaračem poput klasičnog “Ruger broj 1” ili “kip lauf” prelamajuće jednometne karabine kao što su “Merkel K1” i “Blazer K95”.
Upravo zbog sportsko-viteškog poimanja i praktikovanja lova, ali i zbog činjenice da je sve popularnija municija kalibra .45-70 dostupna i kod nas (.45-70 Government proizvodi užički PPU), ovoga puta predstavljamo vjernu repliku “Šarpsa” iz proizvodnog programa italijanske fabrike “Davide Pedersoli”.
Kristijan Šarps i njegove perkusione puške
Američki konstruktor oružja Kristijan Šarps (1810-1874) odlučio je da usavrši pušku ostragušu sistema “Hal M1819” pa je započeo rad na vlastitoj poboljšanoj konstrukciji. 1848. patentira pušku ostragušu perkusionog sistema sa vertikalnim blok zatvaračem prema vlastitoj zamisli.
Prvo od čega je Šarps pošao bio je blok zatvarač, koji je kod puške “Hal” obrazovao jedan masivni element povezan šarkom sa zadnje strane sanduka, a koji se polugom sa donje strane ispred branika obarača, prednjim krajem otvarao na gore. Na čelu tog masivnog bloka, koji je imao ulogu ležišta metka, nalazio se otvor u koji se sipala određena količina crnog baruta i umetala kugla. Šarps je taj perkusioni princip uprostio i usavršio. Primijenio je znatno kraći padajući blok zatvarač, vrlo sličan topovskom, koji saobraća vertikalno kroz sanduk, a ima ulogu i da svojom gornjom ulegnutom oštrom površinom, prilikom zatvaranja, za aktiviranje pripremi papirni metak koji se postavlja direktno u cijev. Time je sanduk znatno skraćen. Sa desne gornje strane bloka nalazi se nakovanj za postavljanje inicijalne kapisle, čiji se kanal pruža do ležišta metka. Kanalom se sprovodi inicijalni plamen do punjenja.
Puška “šarps” je prvobitno imala klasični perkusioni sistem sa inicijalnim kapislama koje su se pred svaki hitac morale ručno postavljati na nakovanj, a kasnije je konstruktor ugradio već patentiranu Mejnardovu konstrukciju sa naročitom inicijalnom trakom sastavljenom od dva sloja papira, između kojih je u pravilnim razmacima bilo upresovano 25 inicijalnih punjenja od živinog fulminata. Traka se odmotavala pri svakom zapinjanju oroza.
Blok zatvarač je povezan sa polugom koja ujedno vrši ulogu branika obarača, čime se dobilo na kompaktnosti, praktičnosti i eleganciji. Pomicanjem te poluge do kraja u naprijed, blok zatvarač se spušta prema dolje, a tako se ukazuje otvor za punjenje puške, to jest ležište metka (postoji i usavršena varijanta ove puške sa mehanizmom Rolina Vajta za zapinjanje oroza uz pomoć poluge blok zatvarača).
Da bi se puška napunila potrebno je prvo oroz postaviti u međupoložaj. Polugom spuštamo zatvarač i u ležište metka uvodimo papirni metak Šarpsove konstrukcije. Taj se metak sastoji od zrna i barutnog punjenja umotanih u papirni ili platneni fišek, koji je sa zadnje strane zatvoren uvijanjem, da se barut pri transportu ne bi prosuo (uvijen kao bombona sa zadnje strane). Kada se takav papirni metak uvede u ležište, njegov zadni kraj viri, a vraćanjem poluge u zadnji položaj, blok zatvarač svojom naročito oblikovanom ulegnutom gornjom površinom u vidu oštrog sječiva ide gore i odsijeca uvijeni kraj papira. Time se otvara put plamenu inicijalne kapsle. Zatim u otvor na vrh kupastog nakovnja sipamo malo baurta, postavljamo inicijalnu kapislu, oroz zapinjemo do kraja i izvršimo okidanje.
Puška se rasklapa zakretanjem krilca sa desne strane i vađenjem osovine poluge blok zatvarača. Cijevi su uglavnom bile žlijebljene sa šest polja i žljebova.
Puške “šarps” prilagođene sjedinjenom metalnom metku
Nakon završetka Američkog građanskog rata brojne verzije perkusionih pušaka i karabina konvertovane su i prilagođene korišćenju municije sa sjedinjenim metalnim metkom. Najmasovnije proizvedeni i najpoznatiji model prilagođen novoj municiji bio je legendarni “Šarps 1874”. Model je izrađivan u različitim konfiguracijama od kojih su neke sportska puška, karabin, specijalne dalekometne verzije za sportska takmičenja i naravno vojna službena varijanta.
Konverzija perkusionog na mehanizam prilagođen sjedinjenom metalnom metku izvedena je veoma inteligentno i jednostavno ugradnjom udarne igle u blok zatvarač (igla se aktivira udarcem čela oroza), te ugradnjom izvlakača koji hvata dno čaure. Sve je tako dobro uklopljeno da se izvana skoro i ne primijeti da je to konvertovana puška.
Bizonski “šarps” kalibri
Metak .50-90 “šarps” (drugi broj u oznaci je količina crnog baruta izražena u grejni-ma) je puščani metak napunjen crnim barutom koji je firma “Šarps Rajfl Manufakturing Kompani” 1872. godine predstavila kao metak namijenjen specijalno za lov na bizone. Kao i većina drugih tadašnjih kalibara, napunjenih crnim barutom i namijenjenih lovu na krupnu divljač, imao je teško zrno i moćnu energiju na ustima cijevi. Zrna su bila promjera 13 mm, težine 21.7 do 45.4 g, a energija tadašnjih laboracija na ustima cijevi bila je od 2,210 do 2,691 džula. Pored ovog kalibra, za lov na najkrupniju divljač korišćeni su i brojni drugi poput .50-100 “šarps” i 50-110 “šarps”, a metak .50-140 “šarps” (sličan metku .500 Nitro Ekspres), napunjen sa 140 grejna (9.1 g) crnog baruta, bio je najjači od svih Šarpsovih “bizonskih” kalibara. Njegovo zrno od 41 grama imalo je početnu brzinu 431 m/s i energiju na ustima cijevi 3,836 Džula. Tim kalibrima bizoni su dovedeni skoro do istrebljenja. Moderne laboracije .50-140 “šarps” napunjene bezdimnim barutom razvijaju energiju od 3,472 do 4,053 džula.
.45-70 Gavernment
Danas se puške sistema “šarps” najčešće nude u sve popularnijem kalibru .45-70 Government, punjenim crnim ali i bezdimnim barutom.
Malo koji metak se tako dugo zadržao u upotrebi kao .45 70 Government. Nastao je 1873. godine kao vojni službeni metak namijenjen ostragpunećim puškama sistema “springfild” model 1873 sa blok zatvaračem na šarci, a 150 godina kasnije koristi se u lovu i doživljava novu mladost.
Najmodernija municija u ovom kalibru razvijena je u čuvenoj američkoj firmi “Hornadi”. Riječ je o municiji “Leverevolušn” sa dvodijelnim lakim zrnima, koja imaju polimerni mekani vrh. Municija je razvijena za upotrebu u tubularnim magacinima polu-žnih repetirki, gdje postoji teorijska mogućnost aktiviranja metka vrhom zrna (udar oštrog vrha zrna u kapislu metka koji se nalazi ispred, pri trzaju puške). Polimerski vrh istovremeno služi da obezbijedi aerodinamičnost, optimalnu penetraciju i ekspanziju odnosno kontrolisanu deformaciju zrna (plastični vrh se pri prolasku kroz tkivo utiskuje i svojim zadnjim krajem cijepa radijalno narezano monolitno zrno izrađeno od legure bakra). Zrno “Leverevolušn” je razantne trajektorije i visoke početne brzine (zrno mase 325 grejna, prema proizvođaču, ima optimističnu početnu brzinu od 624 m/s iz fabričke cijevi dužine 609 mm, što je u praksi svakako manje ali ipak solidno). Taj je metak, čije zrno zadržava 95 odsto početne mase, veoma popularan u lovu na bjelorepog jelena u Americi.
Pored ručno punjenih, postoje i žestoke fabričke laboracije koje nisu za svaku pušku i koje lovci koriste u lovu na afričku veliku petorku. Uprkos svojoj ne baš sjajnoj balistici (padu zrna) .45 70 veoma je efikasan ako se koristi na pravilan način i postaje sve češće korišćen i u Evropi.
“Pedersoli” model 1874 “Šarps bafalo”
Italijanska firma “Davide Pedersoli” iz grada Gardone osnovana je 1957. godine i od tada proizvodi vjerne reprodukcije istorijski značajnog vatrenog oružja visokog kvaliteta. U proizvodnom programu “Pedersolija” je više modela puške “Šarps” i to perkusionih, ali i onih koji koriste modernu municiju. Savremene puške “Šarps” u produkciji ove italijanske fabrike izrađene su veoma kvalitetno i daleko čvršće od njihovih originalnih verzija. To je postignuto primjenom najkvalitetnijih čelika i određenim manjim izmjenama koje se ogledaju u ojačavanju slabih tačaka originala. Puške “pedersoli šarps” tormentovane su i sposobne da bez problema ispaljuju standardnu ko-mercijalnu municiju u kalibru .45/70 napunjenu bezdimnim barutom, ukoliko radni pritisak te municije, prema proizvođaču, ne prelazi 2.000 bara.
Model 1874 “šarps bafalo” u kalibru .45-70 “govt”. jedan je od modela koji se lako mogu koristiti u lovačke ili sportske svrhe. Opremljen je bruniranom oktagonalnom cijevi šireg profila dužine 762 mm, sa šest žljebova desnog koraka uvijanja od 460 mm. Ukupna dužina oružja iznosi 1.190 mm. Sanduk oružja, oroz i poluga blok zatvarača imaju karakteristični paljeni finiš. Obarač je podesiv, a mehanizam za okidanje integriše i prepoznatljivu ubrzicu. Kundak je opremljen metalnim potkovom i pištoljskim rukohvatom, a zajedno sa potkundakom izrađen je od birane orahovine.
Potkundak na svom prednjem kraju ima dekorativnu srebrnu kapu. Puška fabrički dolazi opremljena zadnjim otvorenim nišanom sa preklapačem i podjeljcima, montiranim na cijevi te diopterskim mikrometarskim nišanom tipa “Vernier” namijenjenim preciznom gađanju na većim udaljenostima, podesivim po visini i pravcu, a koji je montiran na vratu kundaka i lako može da se sklopi. Mušica je takmičarskog tipa i ima mogućnost izmjene različitih umetaka.
Jedan od važnih faktora preciznosti pušaka “šarps” u sportskim, lovačkim pa i vojnim verzijama bio je tipski diopterski nišan podesiv po visini i pravcu, namijenjen preciznom pogađanju na većim udaljenostima (čak i na preko 400 m) a kojim su one opremane s ciljem kompenzovanja balistike municije punjene crnim barutom (veliki pad zrna). Nekada davno ove puške opremane su i ranim optičkim nišanima ali su ostale prepoznatljive upravo po diopterskim. Zanimljivo je da puške “Pedersoli” čuveni američki proizvođač mehaničkih nišana “Lajmen” oprema kvalitetnim diopterima i prodaje pod svojim imenom.
Više proizvođača danas proizvodi replike pušaka “šarps” ali upravo su modeli firme “Pedersoli”, prema mišljenju većine strijelaca i lovaca, najbolji izbor i mogu se nabaviti po razumnoj cijeni.
“Šarps”, kao što smo vidjeli, ponovo jaše, ako je ikada i prestao a poput mnogih drugih američkih konstrukcija iz tog vremena i “Šarps” ima tipičan šarm kojim reflektuje dio američke istorije – samo punjenje puške predstavlja posebno zadovoljstvo. Ovo legendarno oružje se gotovo i nije promijenilo od svog nastanka, a primjena najmodernijih materijala i tehnologija u njegovoj izradi danas mu daju novu dimenziju upotrebljivosti. Ta puška igrala je neslavnu ulogu u ratu protiv američkih Indijanaca. Skoro je do istrebljenja dovela američke bizone. Ali upravo zato u rukama nostalgi-čnih lovaca i strijelaca, koji je danas, u eri ultramodernih lovačkih karabina i kalibara, rado biraju i sa uspjehom koriste, igra jednu potpuno novu, naročitu simboličnu i opominjuću ulogu. Ona nas, naime, opominje na ljudske greške iz prošlosti, na važnost poštovanja prirode, te poštovanje lovačkog kodeksa i sportsko-viteški odnos prema divljači.
