Srpski mitralјez 7mm sistema Maksim M1909
U sklopu modernizacije armije, nakon nabavke brzometnih pušaka, pred Ministarstvom vojnim se našao sledeći zadatak – nabavka savremenih mitralјeza. Kao prvi korak, generalštabna Komisija je tokom 1904. godine izradila program naoružanja, prema kome je svaku pešadijsku diviziju I i II poziva trebalo opremiti sa po 20, a Konjičku – sa 16 mitralјeza. Tako su se iskazale potrebe za najmanje 116 mitralјeza. Ministarstvo vojno je 1907. godine odlučilo da nabavi prvu partiju od 100 mitralјeza te je zadužilo svoj Artilјerijski komitet da raspiše međunarodni konkurs za izbor nabolјeg sistema. Na konkurs su se prijavile renomirane evropske fimre: Deutsche Waffen – und Munitionsfabriken Aktien-Gesellschaft, Berlin Scharlotenburg (DWM) sa komercijalnom konstrukcijom mitralјeza 7,9 mm sistema Maksim, zasnovanom na usavršenom zatvaraču Vickers, Sons & Maxim Ltd (VSM) M1901; austrijska Ősterreichische-Waffenfabrik Gesellschaft, Steyr (OEWG) sa mitralјezima 8 mm M05 i M07 (Maschinengewehr Patent Schwarzlose M05 u. M07), francuska Société Anonyme des Anciens Etablissements Hotchkiss et Cie, Saint-Denis, sa ”čilskom” (čileanskom) varijantom mitralјeza 7 mm Hotchkiss M1896 kao i sa lakim mitralјezom Hotchkiss Mle.1909 Benet-Mercie, te danska Dansk Rekyl Riffel Syndikat A/S, takođe sa lakim mitralјezom Madsen M1902. (Tokom 1899 godine čileanski general nemačkog porekla Emil Kerner Hence (Emil Körner Henze, 1847-1920) i čileanski poslanik u Berlinu Ramon Suberkasiuks (Ramon Subercaseaux, 1854-1936) naručili su 60 mitralјeza sistema Hočkis M1896. (7mm Hotchkiss Mle.1896) po jediničnoj ceni od 4500 franaka. Sistem Madsen je razvijen 1890 godine i proizvodio se od 1900 godine u Kopenhagenu u firmi Dansk Rekylriffel Syndikat).U kragujevačkom Vojno-tehničkom Zavodu, te na poligonima u Valјevu i Čačku, 24. decembra 1907/7. januara 1908. godine započete su uporedne probe ponuđenih sistema. Svim probama je prisustvovao komercijalista i konstruktor nemačkog ”DWM”, Georg Luger (Georg Luger, 1849-1923), koji se trudio da srpskoj komisiji ukaže na sve mane i mogućnosti Maksimove konstrukcije.
Komisija je 22. februara/6. marta 1908. najpovolјnije ocenila nemački Maxim sa vodenim hlađenjem ali je insistirala i na ”nasilnoj” probi na 15.000 metaka, koja je uspešno sprovedena 26 februara/10 marta. Komisija je Izveštaj uputila ministru vojnom, generalu Stepi Stepanoviću; Stepanović je 7/20. maja spisak uočenih nedostataka uputio proizvođaču u Berlin, kako bi ih otklonio i time u poptunosti zadovolјio uslove konkursa. U suštini, srpski stručnjaci su insistirali da oružje bude prilagođeno domaćem metku 7h57 mm, da bude opremlјeno komercijalnim tronošcem umesto nemačkog, tzv. Schlittenlafette, olakšanim štitom i kutijama za dva rezervna zatvarača.
Usavršeni model je dostavlјen Beogradu početkom jeseni i 20. septembra/3. oktobra je uspešno prošao sva ispitivanja. Komisija je 23. septembra/6. oktobra 1908. donela odluku da se u naoružanje srpske vojske primi mitralјez 7 mm sistema Maksim M1908, čto je potvrđeno i Naredbom ministra vojnog A№ 7432 od 20. oktobra/2. novembra 1908. godine. No, prema godini isporuke, mitralјezi su zvanično poneli oznaku Modela 1909.
Ministarstvo vojno je sa koncernom DWM potpisalo ugovor o isporuci 100 mitralјeza po jediničoj ceni od 10.000 dinara (8300 rejhsmaraka). Kako je do kraja jula 1909. godine u zemlјu stiglo prvih 50 primeraka, ministar vojni Mihailo Živković je 3/16. avgusta izdao Naredbu F/Đ№. 7163 o osnivanju kursa za obuku oficira u rukovanju novim oružjem. Kurs je održan u Beogradu, od 5/18. septembra do 4/17. oktobra 1909; komandant kursa bio je potpukovnik Živojin Babić, predavači – majori Đorđe Špartalј i Ljubomir Petrović, kapetani I klase Velibor Trebinjac i Golub Conić, te majstor kragujevačkog Zavoda Ljubomir Petrović, a kurs su pohađali po jedan kapetan I ili II klase iz svakog pešadijskog i konjičkog puka. Ostalih 50 mitralјeza isporučeno je do kraja tekuće godine.
Kako je ovaj broj mitralјeza delimično pokrivao samo potrebe I poziva, Srbija je u Berlinu naručila još 150 komada. Do. 7/20. maja 1910. od ukupno naručenog broja u zemlјu je stiglo 130 mitralјeza, tako da je kompletna operativna vojska dobila mitralјeska odelјenja. Naknadno dostavlјenih 20 mitralјeza služili su kao rezerva ili su predati na upotrebu novoformiranim jedinicama i centrima za obuku. Svi srpaki mitralјezi M1909 imali su komercijalno postolјe-tronožac M1909 mase 22,5kg i čelične štitove (620x740mm) mase 13,8 kg.
Ministarstvo vojno je 20. maja/7. juna 1912. godine izdalo naredbu A/T.№ 7561 prema kojoj su svi mitralјezi kompletno pokriveni bojom koja je odgovarala boji uniformi, usvojenoj 1908. godine (sivo-maslinasta).
Srpska vojska je 1915. godine preko Albanije prenela 179 mitralјeza svih sistema i modela, od kojih je, prema izveštaju generala Mondezira – 122 mitralјeza sa 343.000 metaka 7×57 mm bilo srpskog Modela 1909 godine. Prema sporazumu sa Francuzima, 122 Maksima je upućeno na reparaciju u zavod Šatelro (Chatelleraut). Planom o reorganizaciji vojske bilo je predviđeno da se reparirani mitralјezi iskoriste za ”udvajanje mitralјeskih vodova”, od čega se kasnije odustalo.
Crnogorski mitraljez 7,62 mm sistema Maxim M1906
Prve moderne mitraljeze na principu povratnice barutnih gasova (mašinske puške) Crna Gora je nabavila u isto vrijeme kada i većina evropskih zemalja, uključujući balkanske susjede.
Načelnik Glavne uprave ruskog Generalštaba, Fjodor Palicin(Фёдор Фёдорович Палицын, 1851–1923), 8/21. decembra 1905. je obavijestio ministra inostranih poslova Vladimira Lamzdorfa da ga je vojni agent u Crnoj Gori, generalštabni potpukovnik Potapov obavijestio o želji knjaza Nikole da ruski izaslanik inkognito putuje sa prestolonasljednikom Danilom i načelnikom artiljerije brigadirom Mitrom Martinovićem u Pariz i London radi izbora mitraljeza za crnogorsku vojsku. U suštini, knjaz je zatražio od Nikolaja II Romanova podršku ruskih poslanika u ovim zemljama, sa čim se ruski imperator 3/16. decembra saglasio. Palicin je dopisom №. 9297 takođe Potapovu dao saglasnost za put, o čemu je P.V.Lobačev 5/18. decembra izvijestio Ministarstvo inostranih djela u St. Peterburgu.
Potapov je 22. februara/7. marta 1906. podnio detaljan izvještaj o putu, probama i kupovini mitraljeza, priloživši uz izvještaj i kopiju ugovora. Ruski poslanik je, naime, iz Cetinja otputovao na dopust povodom božićnih praznika 21. decembra 1905/3. januara 1906, a u Pariz je stigao 25. decembra 1906/7. januara 1906. godine. U francuskoj prestonici se sa Danilom našao 28. decemebra 1905/10. januara 1906, a Martinović je stigao 31. decembra 1905/13. januara 1906. godine. Direkciju Société Anonyme des Anciens Etablissements Hotchkiss et Cie posetili su 2/15. januara, gdje su se upoznali o konstrukciji i načinu proizvodnje njihovih mitraljeza. Sjutradan, 3/16. januara 1906, na strelištu Saint–Denis 26 Route de Gonesse, izvedeno je i probno gađanje iz mitraljeza 8x51mmR Hotchkiss M1900.U suštini, radilo se o konstrukciji austrougarskog oficira i konstruktora Adolfa Odkoleka(Adolf Freiherr Odkolek von Újezd, 1854–1917) od koga je 1893. „Hočkiz“ otkupio patentna prava, a oružje su usavršili Lorens Benet (Laurence Vincent Benet, 1863–1948) i glavni fabrički inženjer Anri Mersje (Henri A. Mercié). Crnogorska delegacija je bila zadovoljna rezultatima testova, stavljajući primjedbu jedino na veliko zagrijevanje cijevi (mitraljez sa vazdušnim hlađenjem). Pregovori o cijeni i rokovima isporuke 24 mitraljeza ukoliko bi se Crna Gora opredijelila za ovo rješenje vođeni su do 8/21. januara.
Danilo Petrović i Mitar Martinović su za London otputovali 10/23. januara, a Potapov – 11/24. januara i, radi diskrecije, odseli u zasebnim hotelima. Martinović i Potapov su 12/25. januara posjetili direkciju firme Vickers, Sons & Maxim Ltd (32 Victoria Street), gdje su im Vikers (Albert Vickers, 1838–1919) i Doson (Arthur Trevor Dawson, 1866–1931) saopštili da najkasnije za dva dana mogu dobiti podatke o cijeni i rokovima isporuke 24 mitraljeza maksim M1901 (New Pattern Maxim M1901), a da bi probno gađanje bilo organizovano 17/30. januara. Za to vrijeme, princ Danilo je samostalno razgovarao sa predstavnicima firme British Arms Company Rexer koja je od 1905, bez licencnih prava, proizvodila danske mitraljeze Madsen M1902 pod nazivom Rexer (prvenstvo prava imala je Compagnie Madsen A/S iz Taastrupa, od 1936 – Dansk Riffel Syndikat). Crnogorskoj delegaciji je rekser pokazan 14/27. januara, a probno gađanje je organizovano 16/29. januara na poligonu Wraysbury blizu Vindzora, 35 km zapadno od Londona. Zbog lošeg vremena, Danilo, Martinović i Potapov nisu mogli najbolje da sagledaju učinak oružja. No, kako im se rekser zbog male mase učinio pogodnim, zamolili su da im se jedan primjerak ustupi radi detaljnijih ispitivanja u zemlji. Sljedećeg dana, 17/30. januara, na strelištu fabrike u londonskom predgrađu Erit (Erith Works, zona Fraser Road), konačno su isprobani mitraljezi sistema Maksim M1901. Za razliku od starijih modela sa zatvaračem M1889, ovo oružje je bilo opremljeno lakšim, jednostavnijim zatvaračima (patent br. 17.639 iz 1900 i br.12.700 iz 1901), hladnjakom od čeličnog lima, skrivačem plamena i kompenzatorom trzanja i tripodom sa teleskopskim nogarama i starijim tipom elevatora tipa Acland. Crnogorska komisija je došla do zaključka da ovo oružje po svim performansama prevazilazi konkurente.
No, ovdje je iskrsao finansijski problem; budžetom je za mitraljeze bilo predviđeno 130.000 kruna, a samo jedan britanski maksim sa priborom koštao je 8.000 kruna (24 jedinice – 192.000 kruna). Delegacija je telegramski u Cetinje uputila kompletan izvještaj i predložila da se za sada kupi samo 16 mitraljeza ovog sistema. Pri tome, odlučeno je da se odgovor Ministarstva vojnog sačeka u Parizu, gdje je delegacija stigla 19. januara/1. februara 1906. godine. Kako odgovor iz domovine nije stizao, delegacija je odlučila da posjeti i Berlin, o čemu je obavijestila nadležne. U Berlin su stigli 28. januara/10. februara, gdje ih je sačekalo obavještenje crnogorskog Ministarstva vojnog da se naruči samo 12 mitraljeza sisema Maksim. U duhu novih instrukcija, delegacija je 30. januara/12. februara posjetila direkciju Deutsche Waffen-und Munitionsfabriken (DWM). Naime, konstruktor mitraljeza, Hajram Maksim (Hiram Stevens Maxim, 1840–1916), sopstvenu firmu, The Maxim Gun Company Ltd, pokrenuo je 5. novembra 1884. godine. Samo dva dana kasnije, sklopio je ugovor sa Albertom Vikersom (Albert Wickers), o saradnji u objektima 57D Halton Garden, gdje su registrovali zajedničku firmu Vickers, Sons & Maxim. No, Maksim je 17. jula 1888. i sa Torstenom Nordenfeldom (Thorsten Nordenfelt, 1842–1920) osnovao kompaniju Maxim Nordenfelt Guns & Ammunition Company Ltd. (MNG&AC), Vikers je 1896. otkupio MNG&AC, a novi koncern je od 1. oktobra 1897. nastavio da radi pod imenom Vickers, Sons & Maxim Ltd. U međuvremenu, 21. oktobra 1893, imigrant iz Njemačke, Zigmund (Sigmund, 1854–1904), mlađi brat berlinskog fabrikanta oružja Ludviga Levea (Ludwig Loewe, 1837–1886), postavljen je za direktora MNG&AC. Ovo je svakako imalo uticaja na odluku da Maxim Nordenfelt Guns & Ammunition Company Ltd. London i Ludwig Loewe & Comapny Commandit-Gesellschaft auf Actien (Hollmanstrasse No.32 Berlin), 28. januara 1892. potpišu sedmogodišnji ugovor po kome je njemačka fabrika dobila patentna prava za proizvodnju i prodaju mitraljeza maksim pod određenim, obavezujućim uslovima. Firma Leve se 1. januara 1897. uklopila u novi berlinski koncern DWM koji je, bez obzira što je ugovor sa MNG&AC u vrijeme posjete crnogorske delegacije već istekao, za komercijalno tržište i dalje proizvodio maksime britanske konstrukcije, koristeći čak i djelove izrađene u Erith Works i Crayford Works iz Kenta. Kako se radilo o istim mitraljezima isprobanim u Britaniji, princ Danilo i Martinović su zatražili da im se pripremi nacrt ugovora o kupovini 24 mitraljeza maksim M1901 u ruskom kalibru 3”’ (7,62x54mmR). Delegacija je 31. januara/13. februara obišla fabriku, a sjutradan je izvedeno pokazno gađanje iz mitraljeza. Martinović je 1/14. februara sa direktorima fabrike, Gontardom (Paul Theodor Eduard von Gontard, 1868–1941) i Kosegartenom (Max Kosegarten), potpisao ugovor o isporuci 12 mitraljeza u kalibru 7,62 milimetra do polovine maja tekuće godine (po Julijanskom kalendaru). Odabrani mitraljezi su bili sa glatkim, čeličnim rezervoarom hladnjaka, modifikovanim zatvaračem M1889, prilagodljivim na promjenu municije, kompenzatorom trzanja na ustima, sa zastarjelim tripodom tipa VSM (Vickers) Acland, ali bez štitova.
Inventar 12 mitraljeza, kao i ekspediciona lista za kompaniju International Transport-Gesellschaft Kohn & Mittler,Berlin und Wien radi prenosa od Francuske do Trsta (Trieste) a, potom, do Bara (Antivari), napravljen je na francuskom jeziku 3/16. jula 1906. godine. Tovar je činilo 6 cinkanih sanduka sa 12 mitraljeza maksim kalibra 0,3 pouce (palaca, inča, 7,62 mm) i 24 rezervne cijevi, 2 sanduka sa 12 teleskopskih tripoda, 1 sanduk sa rezervnim djelovima i alatom, 1 sanduk sa 6 mašina za punjenje platnenih redenika, 2 sanduka sa 72 municijske kutije i 2 sanduka sa 250 platnenih redenika kapaciteta po 120 metaka. Direkciji DWM je iz Cetinja već 4/17. februara uplaćena 1/3 ukupno ugovorene cijene, odnosno, 32.000 od 96.000 kruna, što je značilo da je jedan mitraljez (sa priborom, alatima i rezervnim cijevima) vrijedio 8.000 kruna – isto koliko je tražio i britanski MNG&AC. Ministarstvo vojno Crne Gore je prvi dvomjesečni „mitraljeski kurs“ organizovalo početkom 1907. godine. Cilj kursa je bio da se ljudstvo obuči u rukovanju i održavanju tek prispjelog njemačkog oružja. Prvi kurs je pohađalo 6 oficira, a nastavu je držao poručnik Veselin Sekulović, inače ruski đak. Nakon okončanja kursa, formirana je prva mitraljeska četa (nastavnog tipa) u koju je, u svojstvu instruktora, raspoređeno prvih šest polaznika. Kasnije, kroz obuku je prošlo ljudstvo za još tri mitraljeske čete. Prema Uredbi o formaciji vojske, odjeljenje mitraljeske čete je 1908. godine činio jedan potporučnik – komandir odjeljenja, dva vodnika – mitraljeskih kom(andira), dva desečara – nišandžija, 15 redova i 7 momaka-konjovodaca II klase.
Kvalitet i način izvođenja obuke slikovito je opisao Aleksa Bjeletić iz Banjana. On je u proljeće 1908. svoj tridesetodnevni vojni rok služio upravo u mitraljeskoj četi na Lovćenu.
No, u nedostatku tehničkih informacija, Crna Gora 2/15. februara 1906. godine uz 12 mitraljeza nije naručila i odgovarajuće štitove. Ministarstvo vojno je grešku pokušalo da ispravi naknadnom narudžbinom (nakon narudžbine štitova za mitraljeze M1912), a zahtjev za izradu 12 štitova dostavljen je njemačkom koncernu početkom januara 1913. godine. No, Luger je 31. januara/12. februara i 17/29. februara 1913. obavijestio Hajdukovića da DWM nije u stanju da izradi štitove za staro oružje (M1906) jer originali starog lafeta i odgovarajuća tehnička dokumentacija više nisu postojali ni u Berlinu ni u Londonu. Oružje je, naime, bilo izrađeno po staroj britanskoj licencnoj dokumentaciji (Maxim-Nordenfeldt), odnosno, po uzoru na ruski 7,62 mm M1895, koji je bio izbačen iz proizvodnje. Luger je predložio da Crnogorci u Berlin pošalju jedan tripod M1906, prema kome bi se izradilo 12 odgovarajućih štitova. Nakon ekspedicije tripoda, Ilija Hajduković je u ime ”Direkcije arsenala”, dokumentom br. 349 od 23. jula/4. avgusta 1913, od DWM zatražio oficijelnu ponudu za izradu istih. Komercijalno odjeljenje berlinskog koncerna je 31. jula/12. avgusta odgovorilo Hajdukoviću da bi jedinična cijena štita iznijela 320 maraka sa isporukom franko granica Njemačke radi daljeg transporta morskim putem, uz 14% popusta. Rok isporuke je bio 3 mjeseca, a ako bude moguće i prijed (ranije). Štitovi bi se transportovali preko Milana i Barija do Bara, pri čemu bi za špediciju bila angažovana italijansko-švajcarska firma Ficher Rechsteiner (Successors Fischer & Rechsteiner SA di Chiasso). Luger je tri dana ranije, 28. jula/9. avgusta obavijestio Hajdukovića da će biti za sigurno sve učinjeno da budeš što god bržije i dovoljno uslužen. Njemački DWM je Hajdukovićev dopis br. 349 od 23. jula/4. avgusta 1913. prihvatio kao konačni ugovor, s tim što je 12/24. avgusta jediničnu cijenu spustio na 274 maraka a popust povećao na 29%. Hajduković je 22.oktobra/3. novembra, novim dopisom br. 449, zamolio njemačkog proizvođača da štitove pošalje po istom špediteru, rutom Milano – Bar – Bari. Direkcija DWM je 30. oktobra/11. novembra direktora Direkcije Kr. Arsenala, g. majora Iliju Hajdukovića obavijestila da su štitovi spaketirani u jednu duplu cinkovu kašetu (sanduk obložen dvostruko pocinkovanim limom) označenu ‘E.K’. Težina ukupna (tovara je) 220 kg, čisto (samo štitova) 174 kg, (a) mjere (kašete su) 800x700x450 m/m. Proizvođač je kontaktirao firmu Fišer-Rehštajner radi daljih uputstava po pitanju transporta. Crnogorsko Ministarstvo finansija je 15/27. novembra 1913. njemačkom koncernu isplatilo 2.335 maraka, odnosno 2755,3 perpera za 12 štitova M1906.
Crnogorski mitraljez 7,62 mm sistema Maxim M1912
Iz intenzivne Lugerove i Hajdukovićeve prepiske koja je vođena nakon 1906. godine, može se uočiti da se proslavljeni konstruktor zalagao da Crna Gora nabavi novi kontingent savremenijih mitraljeza. Svakako su najinteresantniji podaci koje je Luger sekretno dostavio Hajdukoviću 28. juna/10. jula 1907. godine. On bukvalno piše: Od dužeg vremena njemačka vojska izrazila nam (koncemu DWM) je njenu želju, da mašinsku pušku (bukvalno preveden njemački termin Machinengewehr) lakše težine konstruišemo, pošto je istu zbog teških terena teško transportovati. Na to smo po mogućstvu svi uticali, i ja isto, a izašlo nam je, da puška, koja je dosada 27,5 kila merila, sada samo 15,5 kg teži. A lafeta s’točkovima, koje je 64 kila merila, sada meri oko 30 kila. To su dakle koristi, koje čine, da se puška lako i brzo prenosi, naročito na brdima. U daljem tekstu, Luger je savjetovao da se sačeka da se novi sistem mitraljeza detaljno ispita, usvoji za njemačku vojsku i osvoji njegova serijska proizvodnja, pa da ga tek onda naruči i Crna Gora. Očito, Luger je pisao o najnovijim njemačkim verzijama maksima MG-08 i komercijalnog M1909, koja je tada bila u razvoju i koji su u fazi prototipa bili poslati na testiranje u Srbiju. Iznijeti podaci bili su isuviše optimistički u odnosu na krajnji rezultat konstruktorskog tima DWM.
Konačna verzija MG-08 imala je masu od 20,8 kg (bez vode), odnosno 25,3 kg sa vodom u hladnjaku. Originalni njemački saonički lafet (Schlitenlaffete), koji su na kraćim rastojanjima mogla vući ili nositi dva čovjeka (mogao se kombinovati i sa točkovima), imao je masu od 37,5 kg. Istina, ovo je bio izvjestan pomak u odnosu na stari lafet na točkovima, mase 67 kg (turski maksim M.1907 sa lakom verzijom vikers-maksimovog lafeta M1899 imao je masu od 80,74 kg). Suprotno lafetu sa točkovima, novi, komercijalni tripod M1909, korišćen na srpskom (M1909) i bugarskom (M1909) mitraljezu, težio je 22,5 kg, što je znatno prevazilazilo 15 kg koje je optimistički (ili kao dobar trgovac?) spominjao Luger. Lugerove sugestije i opredjeljenje srpske vojske za novi tip maksima, uticale su da i Crnogorci pokrenu inicijativu oko nabavke sličnog oružja. Prema nekim indicijama, izgleda da se u to vrijeme prvenstveno računalo na rusku pomoć u mitraljezima 7,62 mm M1910. Bugarski poslanik na Cetinju tvrdi da mu je crnogorski ministar vojni 1911. godine izjavio: Nabavićemo veće količine mitraljeza – najmodernijeg oružja, ali Rusi ih u dovoljnim količinama nemaju još ni za svoju armiju, tek kada ih nabave za svoju vojsku, oni su spremni da mitraljeze pošalju i Crnogorcima. Izgleda da su Rusi, pred rat 1912, u Odesi zaista deponovali mitraljeze namijenjene Crnoj Gori, ali da je dostava oružja bila spriječena blokadom i sankcijama koje su uslijedile nakon objave rata Turskoj. Znači, najrealnije je bilo mitraljeze ponovo naručiti u Njemačkoj.
Luger je 18/30. marta 1911. obavijestio Hajdukovića …da bi se (u DWM) moglo najviše 6 komada… sastavljati … Dostali bi cieve, koje opaljuju ruske metke, drugo sve bi bilo ili od njemačke ili srpske ili bugarske načine, sve na tronogu metnut a sve u najboljem stanju … (svakako) bolje (nego crnogorske)….stare. Trajalo bi blizo 2 meseca dok bi se sve kako treba zminjalo…Plača (cijena) bi bila od prilike na polovinu od ono što je Crna Gora 1906 platila. Drugim ijrečima, Luger je nudio da se od cijevi kalibra 7,62 mm, saonika, zatvarača i nepokretnih djelova (sanduk, djelovi za okidanje, donosač, povratnik i hladnjak) preuzetih s njemačkog MG-08 ili srpskog M1909, kao i od tripoda M1909, do juna 1911. sklopi šest crnogorskih mitraljeza. Bez obzira na povoljnu cijenu i na tvrdnju da bi oružje bilo u najboljšem stanju, kvalitetnije od starih modela (M1906), Crnogorci su ovog puta bili daleko oprezniji, pa su odustali od kupovine ponuđenih bastarda.
Sve izgledniji sukob sa Turskom primorao je crnogorsko Ministarstvo vojno da ažurira pitanje realizacije nabavke dodatne količine mitraljeza. U prilogu pisma od 24. juna/6. jula, Luger je Hajdukoviću poslao crteže ‘mašinske puške kao i njemačka taktička uputstva za mitraljeska odjeljenja. Što se tiče opisa, preporučio mu je da nabavi ruski prevod njemačkogDas Maxim-Maschinengewehr,kapetana Bauma, izdatog u Berlinu 1905. godine (odgovarao je usavršenom ruskom maksim-vikersu M1904).
Prvi konkretan pomen o kupovini novog kontingenta mitraljeza nalazi se u pismu koje je Ilija Hajduković 19. aprila/1. maja 1912. uputio gospodinu Đorđiji Lugeru, indžinijeru u Berlinu. Hajduković je Lugera izvijestio kako je primio naređenje od generala Mitra Martinovića da mu se obrati povodom mašinskih pušaka o kojima je Martinović razgovarao sa Lugerom u Berlinu, prilikom povratka iz Rusije, gdje je boravio u pratnji kralja Nikole. Ministarstvo vojno Crne Gore je, naime, namjeravalo da kupi 60 ili čak i 100 komada mašinskih pušaka (mitaljeza) sistem Maksim, sa pripadajućim priborom, halatom i prinadležnošću, koje bi udešeni bili sa patronima (fišecima) kao što su isti one te smo uzeli 1906. god. tojest kao na ruske puške. Ministarstvu su bile potrebne pojedine cijene-ofert (ponuda) od Glavne direkcije DWM. Martinović je zamolio Lugera da podejtvuje u svoju Direkciju i zamoli da što hitnije pošalju čisto, jasno cijene na pojedini komad i da pošlju taj oferat njemu lično. Hajduković je ujedno Lugeru poslao diplomu za orden III stepena Danilovog krsta kojim ga je odlikovao kralj Nikola, a preporučio mu je da sam orden kupi kod Majera i Sina u Beču (V. Mayer’s Söhne, Hof-und Kammer-Juwelliere, Ordensliferanten, I., Stock-imEisenplatz Nr. 7, Wien).
Prema dopisu Mitra Martinovića br. 1259 Ministarstvu inostranih djela od 14/26. februara 1911, naime, Njegovo Veličanstvo Kralj (Nikola) blagoizvolio je još o Jubilarnoj proslavi (Proslava pedesetogodišnjice vladavine Kralja Nikole I i Zlatnog Pira Kralja i Kraljice, 14/26. – 17/29. avgusta 1910) odlikovati krstom III stepena Gospodina Indžinijera Georg Lugera koji se nalazi na službi pri Waffen und Munitions fabrike u Berlinu. Inače, kralj Nikola, knjaz Petar (1889–1932), ministar spoljnih poslova Dušan Gregović (1875–1923), šef dvorske vojne kuće brigadir Mitar Martinović, maršal Dvora Slavko Ramadanović i potporučnik Mitar Popović, 17/29. januara 1912. su iz Cetinja krenuli u zvaničnu posjetu u St. Peterburg. Kolima su se prevezli preko Kotora do Gruža, gdje se Nikola ukrcao na jahtu Rumija. No, zbog lošeg vremena, put za Trst je 19/31. januara nastavljen vozom preko Bosne i Hercegovine. Kralj je u Berlin stigao 23. januara/4. februara, a za Petrograd je produžio 26. januara/7. februara. U Carsko Selo, gdje ga je dočekao car Nikola II Romanov, stigao je 28. januara/7. februara. Iz St. Peterburga je krenuo 4/16. februara, u Berlin je preko Nojstrelica (Neustrelitz) stigao 7/19. februara, a u Trst – 9/21. februara. Kralj se iz Trsta do Rijeke (Fijume) prevezao kolima, gdje se ukrcao na brod za Bar. Znači, Mitar Martinović je boravio u Berlinu i imao priliku da razgovara sa Lugerom od 23. januara/4. februara do 26. januara/7. februara (u odlasku za Rusiju) ili 7/19. februara (prilikom povratka u Crnu Goru). Na tom sastanku, crnogorski ministar vojni je i zatražio ponudu za izradu 60 i 100 mitraljeza najnovijeg modela. Shodno dogovoru, a reagujući na Hajdukovićevo pismo, Generalna direkcija DWM je Direkciji vojnog arsenala Kraljevine Crne Gore 27. aprila/9. maja 1912. uputila Ponude za izradu i isporuku 60 i 100 mitraljeza prema uslovima ugovorenim 1906. godine (na francuskom jeziku). Luger je 10/22. maja obavijestio Hajdukovića da je njemačka fabrika poslala ponudu, ali i predlog da Crnogorci u Berlin pošalju stručno lice koje bi pregledalo najnoviji model oružja. Luger je pismenim putem objasnio i generalu Mitru Martinoviću da direktor DWM u suštini želi da utanači detalje ugovora i obavijesti Crnu Goru da joj mitraljeze nudi po cijeni 20% nižoj nego što je uobičajeno. Nakon duže prepiske, crnogorsko Ministarstvo je 27. juna/9. jula 1912. predložilo da radi konačnog definisanja broja mitraljeza i sklapanja ugovora u Cetinje dođe Georg Luger. Njemačka fabrika je već 30. juna/12. jula obavijestila Hajdukovića da Lugera šalje na pregovore, a uz dopis su bila priložena i Lugerova ovlašćenja da ima sva prava da potpiše ugovor.
Luger je u Cetinje stigao početkom avgusta 1912, gdje ga je 24. jula/5. avgusta u 17 časova lično primio kralj Nikola. Ugovor na srpskom i francuskom jeziku o kupovini 50 automatskih Maksimovh mitraljeza, potonjeg modela sa mehanizmom potpune i udešene za gađanje sa ruskim fišecima kalibra 0,3 linije (7,62 mm); 50 zamjenjujućih mehanizama (rezervnih zatvarača) tj. isti oni koji su liferovati Ministarstvu Vojnom (Crne Gore) u 1906, primjenjene sadašnjem lakom modelu (M1909), 50 serija zamjenjujućih (rezervnih) komada alata, 50 tronožnih lafeta (tripoda M1909), 25 mašina za punjenje s fišecima fišeklije i sa zamjenjujućim komadima, 500 fišeklija svaka sadržeća 250 fišeka, 300 kutija za municiju sadržeća svaka po jednu fišekliju (platneni redenik) napunjenu sa 250 fišeka i 100 rezervnih cijevi, sa Hajdukovićem je potpisao 24. jula/6. avgusta 1912. godine. Ukupna vrijednost Ugovora iznosila je 267.040,90 maraka, odnosno 314.165,75 kruna, što znači da je jedinična cijena mitraljeza bila 3.000, a tripoda – 1.000 maraka. No, kako je njemača fabrika odobrila popust, Crna Gora je bila dužna da isplati ukupno 267.049,5 maraka (223.057,68 kruna), odnosno, jedinična cijena mitraljeza sa popustom bila je 2.190 maraka.
Trećim članom osnovnog Ugovora bile su predviđene probe oružja; iz svake cijevi i zatvarača mitraljeza trebalo je ispaliti po 2 tormentačna metka sa pritiskom od 4000 atmosfera (4053 bar), pri čemu dozvoljena deformacija unutrašnjosti cijevi nije smjela prelaziti 0,95 mm. Preciznost mitraljeza ispitivana je gađanjem iz svakog oružja po 4 serije od po 5 metaka jedinačnom vatrom. Prva serija je podrazumijevala gađanje iz jedne cijevi i sa svakim od dva zatvarača (radni i rezervni) po 10 metaka; tokom druge serije, iz obe cijevi (radna i rezervna) je trebalo ispaliti po 10 metaka na metu udaljenu 50 metara, pri čemu su se kao zadovoljavajući priznavali pogoci u metu dimenzija 80×120 mm. Konačno, funkcionalnost oružja vršila bi se ispaljivanjem rafala od 50 metaka sa oba zatvarača. Tokom vatre, mitraljez nije smio imati zastoje, a pogoci su morali biti skoncentrisani u metu dimenzija 300×200 milimetara.
Uz Ugovor su 24. jula/6. avgusta 1912. bili priloženi Cјenovnik i Spisak pojedinačnih dјelova sa ciјenama na srpskom i francuskom jeziku, fotografija i tehnički crtež presјeka mitraljeza M09. Istoga dana, Luger je ispred direkcije Deutsche Waffen-und Munitionsfabriken Berlin N.W.7 (Postamt Nordwesten 7, Dorotheenstrasse 47), Hajdukoviću dao i Izjavu kojom „izrično potvrđuje da visoka vlada Kraljevine Crne Gore ima pravo odbiti bez okolišanja pri svakom plaćanju prema Kontraktu 24. jula/6. avgusta 1912 god. koji sarži nabavku mitraljeza 29% a plaćati samo ostatak Njemačkoj vojnoj fabrici”. Na osnovu Izjave, Luger i Hajduković su sklopili i Aneks Ugovora kojim su promiјenili uslove ispate iz tačke 7. Prema orginalu Ugovora, naime, kupac je bio u obavezi da 1/3 ukupnog iznosa narudžbine u ime akonta(cije) uplati koncernu pri potpisivanju Ugovora a 2/3 nakon završetka izrade mitraljeza, prije njihove pošiljke, i to u samoj fabrici, u berlinskom Martinikenfelde (Waffenfabrik Martinikenfelde, u kojoj se od 1886. nalazila fabrika Ludwig Löwe & Co.). Luger je, u ime DWM prihvatio da crnogorsko Ministarstvo vojno 20.000 kruna uplati 8 dana nakon njegovog potpisivanja i 30.000 po isporuci mitraljeza (franko kupac). Preostalu sumu fabrici je trebalo isplatiti u tri jednake rate (1. decembra 1913, 1. decembra 1914 i 1. decembra 1915). U slučaju nepoštovanja izmijenjene tačke 7, crnogorskom Ministarstvu vojnom će se obračunavati kamata do dana isplate od 5%.
Prema osnovnoj verziji Ugovora, Nјemci su se obavezali da 30 mitraljeza isporuče 4 mjeseca nakon potpisivanje dokumenta, a ostalih 20 dva mjeseca od dana isporuke prvog kontingenta, znači, tokom januara 1913. godine. Međutim, zbog zastoja operacija pod Skadrom, Ministarstvo vojno Crne Gore insistiralo je da se dostava oružja ubrza. Hajduković je radi ažuriranja posla u Berlinu boravio od 9/12. septembra do 31. oktobra/13. novembra i od 25. novembra/8. decembra do 12/25. decembra 1912. Tokom njegovog boravka, a u skladu sa trećim članom Ugovora, mitraljezi su isprobavani na fabričkom strelištu u Berlinu od 2/15. oktobra do 17/30. novembra 1912. godine. Cijevi su testirane ispaljivanjem 2, 5 i 8 metaka a zatavarač na 50 metaka, pri čemu je iz oružja ser. br. 15, 1, 28, 32, 9, 14, 38, 42, 46 i 50 brzom vatrom ispaljivano po 250 metaka iz platnenog redenika. Nakon ispaljivanja metaka, posebno je kontrolisano stanje pojedinih djelova oružja. Tokom ovih proba ukupno je utrošeno 8.562 standardnih bojevih metaka 7,62x54mmR i 300 tormetačnih metaka za ispitivanje na pritisak od 4053 bar.
Direkcija DWM je 16/29. novembra 1912. obavijestila crnogorsko Ministarstvo vojno da je prvih 12 mitraljeza sa tripodima, serijski brojevi 15 do 26, preko austrijskog Internacionalnog transportnog društva Oesterreichische Transport-Gesellschaft och E. Kohn & Mittler, u pratnji Hajdukovića, 31. oktobra/13. novembra uputilo željeznicom preko Milana i Trsta do Bara. Tovar je 13/26. novembra u Bariju ukrcan na brod i u Bar je stigao sjutradan. Do 16/20. novembra prvi kontingent mitraljeza podijeljen je Zetskom i Primorskom odredu. Ostalih 38 mitraljeza trebalo je da bude ekspedovano nakon svih provjera kvaliteta. Hajduković se u Berlin vratio 25. novembra. Ostalih 38 mitraljeza (ser. br. od 1 do 12 i od 27 do 50) završeni su do 27. novembra/10. decembra i 5/18. decembra. Nakon pakovanja, Hajdukoviću je predat spisak sa serijskim brojevima mitraljeza i tripoda i brojevima sanduka u koje su pakovana po dva mitraljeza i po dva tripoda (osim oružja od br. 15 do br. 26, koji su ranije isporučeni). Tovar je ekspedovan u Bari, gdje je ukrcan na parobrod Antigone (Egypt & Levant Steam Ship Company). Svi mitraljezi su konačno prispjeli u Bar 11/24. decembra 1912. godine. Podružnica firme Successors Fischer & Rechsteiner SA di Chiasso iz Milana je još 8. novembra/21. decembra 1912. Hajdukoviću isporučila račun u visini od 3420,45 lira (510.763 perpera) za transport od Berlina do Barija 76 sanduka pod oznakom ”E.K. I/76” ukupne mase 5622 kg. Inače,isplata mitraljeza njemačkoj fabrici vršena je preko Austro-ugarske banke (Oesterreichisch-ungarische Bank) u Beču.
Zanimljivo je da Ministarstvo vojno Crne Gore, poučeno iskustvom iz 1906–1907. godine kao i sa problemima nastalim oko nabavke štitova za staro oružje M1906, štitove za novo oružje naručilo je unaprijjed, i 6 meseci prije potpisivanja ugovora za same mitraljeze M1912. Pedeset štitova za mitraljeze M1912 je izrađeno u Krupovom koncernu i iz Berlina ekspedovano 14./27. februara 1913. godine. Kako se Hajduković 28. februara/13 marta žalio zbog kašnjenja isporuke, Luger je odmah intervenisao kod špeditera Fišera i Rehštajnera, od koga je dobio obavještenje da je zastoj nastao u Milanu zbog velikog štrajka italijanskih mornara. Ratni materijal je u Bar stigao 6/18. marta i Hajduković je odmah obučio oficire u montaži i pripadajući broj štitova podijelio Primorskom i Zetskom odredu. Crna Gora je za štitove M1912 4/17. marta 1913. blagajni DWM uplatila 13.700 maraka, odnosno, 16.138,60 perpera. Jedinačna vrednost štita, naime, iznosila je 320 maraka, s tim da je Crnoj Gori dat popust od 14% i fabrika je platila transport do njemačke granice (60 maraka). Firmi Fišer i Rehštajn je za prevoz od Berlina do Barija isplaćeno 1400 franaka (1344 perpera), a osiguravajućem društvu Assicurazioni R. Compagnia Italiana Losito e Moro (corso Vittorio Emanuele 115) iz Barija – 19,35 franaka (18,58 perpera).
Crnogorski mitraljez 7,62 mm sistema Maxim M1912
- Kalibar, mm: 7,62
- Metak: 7,62×54 mmR
- Dužina, mm: 1185
- Dužina cijevi, mm: 720
- Masa mitraljeza, g: 25300 (sa vodom u hladnjaku)
- Masa tripoda, g: 22500
- Žljebova: 4, uvijanje ulevo, korak 240 mm
- Brzina vatre, metaka/min: 400-580
- Početna brzina zrna (Vo), m/s: 610
- Hranjenje: laneni redenik kapaciteta 250 metaka
Turski mitraljez 7,65 mm sistema Maxim M1909
Kako je crnogorska vojska tokom balkanskih ratova zaplijenila turske mitraljeze sistema Maksim M1909 u kalibru 7,65 mm (7,65×53 mm; Muaddel Maksim Makineli Tüfeğ /MG-09/), od DWM je naručeno 9 zatvarača, 18 udarača, 18 šušta (opruga) i drugih djelova za ovo oružje u vrijednosti od 5031,70 maraka. Za ovaj materijal je 9/21. novembra 1912, uzimajući u obzir popust od 29%, isplaćeno 1459,19 maraka (1718,92 perpera). Osim rezervnih djelova, Crnogorcima je za tursko oružje, različitog kalibra od domaćeg, nedostajala municija 7,65 mm i platneni redenici. Tako je Ilija Hajduković 9. septembra 1914. od ministra vojnog zatražio da se preko delegata Srbije kod crnogorske Vrhovne komande zatraži 500 pantljika za turske mitraljeze. Prema naredbi Ilije Hajdukovića od 24. avgusta/6. septembra 1915, 4 turska maksima su dodijeljena Sandžačkoj vojsci.
Inače, po konstrukciji i tipu lafeta, osim kalibra, turski mitraljezi su bili identični sa crnogorskim modelima iz 1912. godine. Najuočljivija razlika se ogledala u tome što je oružje M1912 na pokrivci razvodnika imalo utisnut crnogorski grb okružen nazivom proizvođača – DEUTSCHE WAFFEN-und MUNITIONSFABRIKEN BERLIN i godinom izrade, dok su turski mitraljezi na gornjoj strani hladnjaka imali kartušu sa oznakom osmanske vojske usvojenom 5/17. aprila 1882. godine.
