Kratke automatske puške sačmarice su se odavno našle u naoružanju specijalnih vojnih i policijskih snaga. Za njih se slikovito može reći da pucaju kao top, a udaraju kao grom. Onaj na koga je ona uperena a nalazi se na pedesetak metara od usta cevi, nema šanse da ostane nepovređen.
Mnogo pre početka serijske prozvodnje automatskih sačmarica, na Siciliji su mafijaši koristili običnu lovačku sačmaricu sa skraćenom cevi, tzv. “luparu”. Skraćivanjem cevi dobijalo se oružje velike moći a malih dimenzija, pogodno za rukovanje i skriveno nošenje. Snop sačme koja se nalazila u papirnoj ili plastičnoj patroni mnogo brže bi de širio kada bi se ispalio iz puške sa skraćenom cevi. Neposredno po izlasku iz cevi sačma je imala brzinu veću od brzine zvuka, koja bi već nakon četrdesetak metara od usta cevi padala na manje od 150 m/s.
U vijetnamskom ratu korišćene su poluautomatske puške sačmarice REMINGTON M-870 Mk 1. Te puške su pre svega bile namenjene za borbu po džunglama i podzemnim hodnicima koje su kopali pripadnici Vijetkonga. Takođe, za vreme intervencije USA u Panami na ramenima američkih vojnika primećene su sačmarice MOSSBERG kalibra 12. Neophodno je napomenuti da je na latinoameričkom podkontinentu, gde su krajem XX veka veliki deo snaga reda činile vojne jedinice, više armija je u svoje naoružanje uvelo borbene sačmarice SPAS-12 kao osnovno oružje za borbu protiv gerilaca.
Jedan od najpoznatijih proizvođača ovakvih pušaka tada je bila italijanska firma FRANCHI iz Breše. Ova firma stekla je reputaciju sa svojom sačmaricom kalibra 12 SPAS-12 (Special Purpose Automatic Shooting – Automatska sačmarica specijalne namene), čije konstrukciono rešenje potiče iz perioda intenzivnog traganja za specijalnim streljačkim oružjem namenjenog vojnoj upotrebi koje bi se bitno razlikovalo od dotadašnjih verzija “vojnih sačmarica”.
Veliki interes za SPAS-12, uprkos njegove povećane težine i sasvim osrednje uravnoteženosti koja se postiže držačem za ruku, podstakli su firmu FRANCHI da razradi koncepciju novog oružja iste namene ali radikalno izmenjene konfiguracije i bolje prilagođenosti vojnoj upotrebi prema zahtevima koje su postavile američka i italijanska armija. Kao rezultat ovog razvoja 1983. god. pojavio se SPAS-15. On je nakon funkcionalne provere u oružanim snagama Italije, američkoj mornaričkoj pešadiji i komandoskim jedinicama fracuske armije, ušao u serijsku proizvodnju.
Za razliku od svog predhodnika, koji je ostao dosta blizak klasičnoj sačmarici, SPAS-15 je dobio novu konstrukcionu koncepciju direktno inspirisanu konstrukcijom jurišnih pušaka. Borbena sačmarica SPAS-15 može da funkcioniše ručnim repetiranjem uz pomoć klizne “pumpe” (podkundak) i poluautomatski na principu pozajmice barutnih gasova. Ukoliko puška funkcioniše poluautomatski iz nje se može izvršiti do četiri opaljenja u sekundi.
Za ručno repetiranje se sa pravom može reći da je to pomoćni način funkcionisanja puške, koji se koristi u određenim situacijama kao što je trenutno vađenje čaure metka čije punjenje, odnosno stvoreni pritisak barutnih gasova nije dovoljan za pravilno funkcionlsanje poluatomatike. Iz iskustva se zna da se meci municije kalibra 18 rade sa manjom tačnošću od uobičajne streljačke municije. U slučaju zastoja funkcionisanja poluautomatike dovoljno ju je isključiti i pokrenuti “pumpu” da bi se otklonio zastoj. Uostalom izvesni tipovi specijalne municije imaju punjenje manje jačine zbog prirode njihovih zrna (gasovi CS ili CN, gumene kuglice i sl.) pa je moguće izvršiti samo ručno repetiranje.
Znači, iz ovakvih pušaka se može ispaljivati veliki broj različitih tipova municije, počev od klasične vojne pa do takozvane “soft” (neletalne) municije čijom se primenom protivnik samo privremeno neutrališe bez trajnih posledica. Takođe, primenom “soft” municije instalacije i uređaji koji se nađu na njenom udaru ostaju neoštećeni. Pored primene u policiji sačmarice se mogu sresti i u naoružanju mnogih svetskih armija.
Kod ovog tipa oružja primetno je naglašen “varvarski” ili “divlji” aspekt njihove primene kako bi se pored ubojne efikasnosti izuzetno povećala i njihova psihološka efikasnost, jer nije sasvim svejedno videti čoveka sa prostrelnom ranom ili osobu koju više niko ne može da prepozna. Takođe, zbog male daljine efikasnog dejstva, borbene sačmarice se koriste u borbama na bliskim rastojanjima koja po pravilu ne prelaze daljinu od 80 m. Zato se prevashodno i koriste u urbanim sredinama, podzemnim hodnicma i tunelima, džunglama, šumama i šipražju, znači u svim situacijama smanjene preglednosti. Za razliku od vojske gde se borbenim sačmaricama naoružavaju pojedine grupe vojnika prilikom izvršavanja specijalnih zadataka, dotle su one, pored automatskih pištolja postale standardna oprema policijskih snaga.
Sve to je podstaklo američki JASSP (Joint Service Small Arms Program) da 1978. god. lansira projekat RHINO (Repeatlng Hand-held Improved Non-rifled Ordnance) koji je započeo da se realizuje programom CAWS (Close Assault Weapon System) i kojim se, vidljivo je, FRENCHI inspirisao pri radu na pušci SPAS-15. Na primer, na osnovu tog projekta SPAS-15 je dobio kutijasti okvir sa šest metaka za razliku od predhodnih modela kod kojih se hranjenje vršilo pomoću obrtnog doboša.
Ovako rešen problem hranjenja municijom odredio je koncepciju puške SPAS-15 koja po svom konstrukcionom rešenju podseća na sovjetsku jurišnu pušku AK-47. Puška je modularnog tipa. Sastavljena je od šest funkcionalnih podsklopova čiji je centralni deo sanduk sa cevi i sistem za kretanje. Tu su još zatvarač i njegove povratne opruge, branik, kundak, navlaka i šaržer.
Na ulazu u šaržer smešten je sanduk sa svojom paralelopipednom sekcijom od presovanog lima na kojoj je prosečen otvor za izbacivanje čaura i žljeb za kretanje okidača. Okidač zauzima centralno mesto, a od prevremenog opaljenja osiguran je ručicom od lima, pričvršćenom za sanduk. Sa izuzetkom navlake svi ostali podsklopovi su pomoću zamenljivih “transverzalnih” osigurača, koji olakšavaju montažu i demontažu, pričvršćeni za sanduk.
Cev, dužine 406 mm, dobijena je hladnim kovanjem čelične hrommolibdenske šipke velike čvrstoće. Unutrašnja trasa cevi zaštićena je tvrdim hromiranjem. Na sebi nosi ogrlicu sa ventilom regulatora sistema za pozajmicu barutnih gasova. Kada je ventil otvoren, u funkciji je poluautomatski sistem rada. Slobodni klip sistema za pozajmicu barutnih gasova hromiran je kao i cev puške. Na ustima cevi nalazi se navoj koji omogućuje ugradnju uređaja za gađanje tromblonom.
Prema rešenjlma, često primenjivanim na jurišnim puškama, zatvarač se istovremeno translacijom i rotacijom dovodi do zadnjeg dela cevi gde se vrši zabravljivanje. Kretanjem rotacionog dela po sistemu ispusta na sanduku zatvarač se rotira za 18°. U slučaju nepotpunog zatvaranja automatski sigurnosni sistem blokira sva dalja kretanja. Sklop zadnjeg dela zatvarača montiran je na dva nosača koji prolaze kroz povratne opruge oslonjene na zadnji deo sanduka, na čijoj je sredini smešten amortizer.
Branik je sastavljen od mehanizma za okidanje, osigurača u obliku klipa i nosača dve aktivne kočnice. Jednostavnim odvrtanjem dva zavrtnja svi mehanizmi za okidanje mogu se izvaditi iz svoje kutije. Treba naglasiti, s obzirom da to nije uobičajeno, da se poluga osigurača automatski prevodi u poziciju “F’ (fire-vatra) u momentu kada zatvarač zahvata metak iz šaržera da bi ga uveo u barutnu komoru. To je posebnost ove puške na koju se korisnik treba navići kako bi se izbeglo slučajno opaljenje. Kod ručnog repetiranja postoji sigurnosna “pedala” koju treba potisnuti da bi se izvršilo opaljenje.
Preklapajući kundak sačmarice SPAS-15 vezan je za sanduk. Na njegovom kraju nalazi se debeli sloj gume koja ima veoma dobru koheziju sa ramenom strelca. Kundak se nalazi u osi cevi, a prilikom nišanjenja strelac ga oslanja o desno rame, što znači da je puška namenjena desnorukom strelcu. Vrlo efikasno se može gađati i sa preklopljenim kundakom. Na osnovu eksploatacionih rezultata može se reći da prilikom opaljenja energija trzanja ne dovodi do torzije, a odskakanje cevi je veoma malo. U poređenju sa puškom SPAS-18 ova puška je izuzetno uravnotežena pa je iz nje, uz očuvanje dobre preciznosti, moguće gađati veoma brzo.
Navlaka, od specijalno obrađene aluminijumske legure, štiti klip sistema za pozajmicu barutnih gasova i reguliše njegovo kretanje u “pumpi” od kompozitnog materijala. Potiskivanjem dugmeta na vrhu navlake na jednu ili drugu stranu vrši se regulacija načina gađanja. Njegovim potiskivanjem napred, ventil za gas se postavlja u položaj koji omogućava poluautomatski režim gađanja. To je označeno znakom “AUTO” koji se pojavljuje na zadnjoj strani “pumpe”. Povlačenjem “pumpe” za 8 do 3 mm prema napred otvara se ventil i prelazi se na ručno repetiranje. Znak “PUMP” ispred kundaka stavlja nam na znanje da se radi o ručnom repetiranju.
Ručica za nošenje puške SPAS-15 slična je ručici američke puške 5.56 mm M-16. Izrađena je od plastične mase, ojačane staklenim vlaknima. Na ručici je ugrađen zadnji nišan, a može da služi i kao nosač optičkog ili laserskog nišana. Prednji nišan-mušica smešten je na prednjem delu puške, ispred ogrlice sistema za pozajmicu barutnih gasova. Nišanska linija dugačka je 330 mm. Oba nišana premazana su specijalnim fluoroscentnim lakom kako bi se iz puške moglo gađati i noću.
Šaržer je od presovanog čeličnog lima sa crvenom ili zelenom oznakom na sebi, u zavisnosti od tipa municije koji se nalazi u njemu. Kapacitet ovog kutijastog, blago povijenog šaržera je šest metaka. Crvenom bojom označen je šaržer u kome se nalazi ubojna municija (kugla, sačma), a sa zelenom bojom označen je šaržer sa neletalnom municijom (gumeni metak, gas).
Priključak šaržera je klasičnog tipa, sa jednim centralnim osiguračem smeštenim iza otvora za snabdevanje. Dok je prazan njegov elevator (podizač), osigurač zatvara zatvarač i dovodi ga u zadnji položaj kako bi strelac bio blagovremeno upozoren na stanje u šaržeru. Nakon opaljenja poslednjeg metka iz šaržera, zatvarač ostaje u zadnjem položaju, što omogućuje bržu zamenu šaržera i ponovno otvaranje vatre. Posle zamene šaržera povlačenje zatvarača u prednji položaj je nečujno, što predstavlja prednost kada se oružje koristi noću, u zasedama i slično. Može se slobodno reći da šaržer sačmarice SPAS-15 podseća na šaržer puške AK-47.
Poparić Mile
Jandrić Miroslav