Italijanski partizani

Ako je u antičkog Grčkoj nastala promisao koja do danas vodi našu civilizaciju, na Apeninskom poluostrvu nastala je Rimska imperija koja je najvećem delu Evrope opredelila sudbinu. ž

Nema dela Evrope kroz koji ne prolazi neki kapitalni putni pravac koji su još Rimljani nepogrešivo preosekli. Ti putni pravci i danas postoje. Bili su dugački preko 400.000 kilometara, a bilo ih je najmanje 29 velikih, strateških pravaca. Na vrhuncu moći bilo ih je 379.

O iskopinama od kojih danas mnoga mesta lepo žive kao turistički centri, do svakodnevnih navika, običaja, pa i evropskog pravnog poretka koji se zasniva na Justinijanovoj kodifikaciji i da ne govorimo. Nema stručnog rečnika u kome se većina reči ne može u svojoj osnovi naći u starolatinskom ili novolatinskom jeziku.

Ta i takva imperija nestala je u petom veku s lica zemlje, ostavljajući državice, kneževine i privatne posede da stvaraju neku novu Italiju. Ta, nova Italija, u dva rata učestvovala je na tri strane. Posebno svetlo mesto koje pokazuje da u njima nije umro duh rimskih legija pokazuju borbe partizana protiv fašista, pokreta koji je ustanovljen baš na njihovoj teritoriji. 

U Italiji je, podsetimo se, i jedan predsednik države bio partizan (Sandro Pertini). Ne zaboravimo da je u srcu Italije postojala (i postoji) posebna država, najmanja na svetu, a veoma uticajna – Vatikan. O njegovoj ulozi za vreme Drugog sv. rata ostaje da se napiše posebna priča, nezavisno od mnogih tomova knjiga koji su do sada napisani. Nju je Hitler opkolio, ali nije smeo da je okupira.

Kada je u Italiji stvoren fašizam, Nemci su s divljenjem i uzdasima posmatrali Musolinijeve uspehe (doskorašnjeg socijaliste). Međutim, raskorak između vatrenih, pompeznih, poziranih govora i stvarnosti bilo je potpuno drugačiji. Italijanske OS ušle su u rat potpuno nespremne, a raznolikost njihove opreme bila je logistička mora za pozadinu. To se pokazalo već u Etiopiji.

Brzim porazom u ratu i kapitulacijom osmog septembra 1943. godine u Italiji počinje građanski rat koji je trajao do drugog maja 1945. godine.Guerra civile in Italia bio je oružani otpor, odnosno sukob između Kraljevine Italije i Pokreta otpora na jednoj strani i fašističke Italijanske socijalističke republike s druge strane.

Italijani su Pokret otpora zvali jednostavno Resistenza, a neprijatelji su im bili nacistička Nemačka i marionetski režim Republike Salo (Repubblica Sociale Italiana), formirane pomoću Nemaca na neoslobođenoj centralnoj i severnoj teritoriji Italije. Glavni grad joj je bio Rim, a faktički – Salo, mesto na zapadnoj obali jezera Garda (Breša, oblast Lombardija).  

U početku je pokret otpora bio sastavljen, kao i u Francuskoj, od različitih političkih grupacija – monahrističkih oficira kraljevske vojske, pripadnika raznih partija zabranjenih od strane fašista. Kasnije je taj pokret otpora prihvatio da deluje u sklopu Komiteta nacionalnog oslobođenja (”Comitato Liberazlione Nazionale – CLN”) koji su devetog septembra osnovali prestavnici šest partija: Komunističke partije Italije, Hrišćansko-demokrastke partije, Akcone partije, Italijanske liberalne partije, Italijanske socijalističke partije i Demokratske radničke partije. Narodnooslobodilački odbor kooridinarao je svoje aktivnosti s ministrima kraja Viktora Emanuela III i predstavnicama zemalja antihitlerovske koalicije. 

Odbor za oslobođenje Severne Italije koji je stvoren u pozadini nemačkih trupa uživao je lojalnost većine partizanskih odreda u tom reonu. Glavne snage Otpora predstavljale su tri najveće grupe: ”Brigade Garibaldi” (komunisti), ”Pravda i sloboda” (usko povezanom sa grupom ”Akciona stranka”) i Brigade Matehoti koju su predvodili socijalisti. Pored njih, postojale su i manje grupe orijentisane ka katolicima i monarhistima, kao što su ”Zeleni plamen”, ”Di Dario”, ”Mauri”, ”Franki” (osnovao ih je Edgardo Sogno), kao i druge anarhističke i apolitične grupe. Odnosi između ovih grupa nisu baš uvek bili prijateljski i puni poverenja. U pokrajini Udine došlo je do okršaja između Garibaldinaca i odreda ”Akcione stranke” iz Ozopa. 

Velike grupe partizana delovale su u planinskim delovima Alpa i Apenina, ali i u ravnim delovima Italije. Takođe, postojao je snažan ilegalni pokret u većim gradovima severne Italije. U provinciji Pjaćenca, skriveni u zamku Montekino, delovali su štabovi grupa za patriotsku akciju (”Gruppi di Azione Patriottica – GAP”), kao i Eskadron za patriotsku akciju (”Squadrone  di Azione Patriottoca – SAP”).

Oni su izuzetno bili aktivni u sabotažama, gerilskom ratu, organizaciji masovnih štrajkova i u sprovođenju propagandne kampanje. Za razliku od francuskog Pokreta otpora, italijanske žene su znatno više bile uključene u borbe i u ilegalni rad. Treba imati u vidu neobičan, pa i delikatan položaj Nemaca – do juče su to bili saveznici čiji su svaki korak međusobno poznavali, a sada se trebalo boriti ne samo protiv neodoljivog nastupa angloamerčkih trupa koje su neumoljivo, kao pokretni zid, išle uz Italija ka severu, već i protiv jučerašnjih domaćina i simpatizera.

Jevrejska opština Italije (koja je bila u nešto povlašćenijem položaju u odnosu prema Jevrejima u drugim državama), osnovala je svoju ilegalnu organcizaciju – ”DELASEM” (”Delegazione per l’Assisteza degli Emigranti Ebrei” – Delegacija za pomoć jevrejskim emigrantima).

Nju je prevodio Lelio Valobra (Lelio Vittorio Valobra, Đenova, 1900-1976). Oni su delovali na celoj teritoriji Italije. U nju su ulazili ne samo Jevreji već i katolički episkopi, sveštenici, policajci, pa čak i vojnici Vermahta. Kada je pod pritiskom Nemačke vlada Musolinija proglasila Jevreje ”đavolskim narodom” DELASEM je pružao podršku lokalnim Jevrejima, dostavljajući im hranu, materijalnu pomoć i obezbeđujući smeštaj. Mnogi Italijani (prema podacima iz 2013. godine njih 653) za svoje zasluge dobili su zvanje Pravednika sveta. 

Ustanak i otpor nije bio samo rezervisan za partizane i ilegalce. Postojao je i pokret u Oružanim snagama Italije.  Prvi znaci otpora usledili su već trećeg septembra 1943. kada je potpisano primirje između Italije i Savenizka. Tada su u Rim ušli delovi italijanske armije i karabinjera.

Delovi Kraljevske armije, mehanizovana brigada ”Sassari”, mehanizovana brigada ”Granatetieri”, divizija ”Pijava” i divizija ”Vukovi Toskane”, pojačane karavinjerima, pešadijom i obalskom artiljerijom, bile su rapsoređene po celom gradu, kao i duž ulica koji su vodili u grad. Jedinice padobranaca i motostreljačke pešadije Vermahta odbačene su od Rima, no kroz neko vreme, oslanjajući se na primućstvo u oklopnoj tehnici, vratili su izgubljene pozicije i ponovo zautele Rim.

Partizanski pokret

U njemu nisu učestvovali samo Italijani, već i dezerteri Vermahta, begunci zarobljenici iz nemačkih logora, ali i specijalne anglo-američke jedinice koje su desantirane u pozadinu Nemaca. Među italijanskim partizanima bilo je šapnskih antifaštista, Holanđana, Jugoslovena, Grka, Poljaka, Sovjeta. U nekim reonima Italije značajnu ulogu su odigrali sovjetski odbegli ratni zarobljenici kojih je bilo oko 5.000. Svaki deseti je poginuo, ali kao slobodan čovek.

U sastavu Garibaldinaca formirana je jedinica ”Crvena zvezda” u kojoj je ratovalo više od 60 sovjetskih odbeglih zarobljenika. Oni su se specijalizovali za vrlo drska miniranja mostova, pruga i tunela.  Čak su uspeli da organizuju bekstvo svojih drugova iz jednog od italijanskih logora. Oko 6.500 sovjetskih partizana koji su ratovali u Italiji dobili su ratnu penziju do vlade Republike Italije.

Aprilski ustanak

Sveopšti krah i rasulo nemačke soldatske italijanski oslobodioci iskoristili su u aprilu 1945. godine.  Crvena armija je 16. aprila počela Berlinsku operaciju, a anglo-američka vojska je probila front u Ferari 17. aprila, krećući se ka dolini reke Po. U tim uslovima 18. aprila, torinska preduzeća koriste priliku i pokreću generalni štrajk koji se širi na sve gradove severne Italije, a zaim presrasta  i u ustanak. Bolonja se pobunila 19. aprila, Modena 22. aprila, Ređo nel Emilia 24. aprila. Odbor oslobođenja je 25. aprila pozvao na opššti oružani ustanak koji je do 27. aprila  zahvatio ceo sever.

Nemački garnizon u Đenovi sa 14.000 vojnika pod komandom generala Majnolda predao se 26. aprila. Dan kasnije ustanici zauzimaju Milano, sedište vlade Salske republike; 28. pada Torino, istog dana kada se podigla i Venecija. Tako su do kraja aprila  patriotske snage oslobodile celu Itajiju. Ustanak je bio veoma važan ne samo zbog proterivanja Nemaca, već je spasao industrijski potencijal Severne Italije i stvorio preduslove za demokratsku konsolidaciju države.

Taj dan, 25. april u Italiji je proglašen državnim praznikom. Međutim, treba navesti i to da je ovaj partizanski pokret značajno olakšao put Italije od jednog od osnivača Sila osovine, do države koja se vrlo brzo uključila u anglo-američki bedem prema Istoku i uhvati poslednji olakšavajući voz pred suđenje u Nirnbergu. 

Tada je počeo lov za najvećim krvnikom savemene Italije – Beniom Musolinijem, čovekom koji je voleo da ga zovu Duče (vođa, od latinske reči dux). On se ujutru 26. aprila s grupom najbližih saradnika uputio ka gradu Komo gde mu se pridružila supruga. Međutim, već sledećeg jutra on se oprostio s njom i u noći između 26. i 27. aprila sakrio se u motorizovanu kolonu Nemaca koja se povlačila prema Švajcarskoj.

Nešto kasnije su mu se pridružili Alesandro Pavolini (generalni sekretar Republikanske fašističke partije) i ljubavnica Klara Petači. On se nalazio u zadnjem delu jednog od kamiona, preobučen u nemačkog podoficira Luftvafea. Kod sela Muso, patrola 52. garibaldijevske brigade zaustavla je konvoj i izvršila, prema dogovoru s komanandom kolone, pregled vozila. Po dogovoru sa saveznicima, ustanici su propuštlali nemačke konvoje, zadržavajući samo Italijane. 

Jedan od partizna, Umberto Lazaro, prepoznao je Musolinija. On je izveden iz kamiona i sproveden u oblićnje selo Dongo, gde je prenoćio. Okolnosti njegove smrti nisu razjašnjene. Smatra se da je jedan od komunista Luiđi Longo (kasnije poznato ime italijanske i evropske političke scene), da bi izbegao mogućnost bekstva, naredio Valteru Audiziju da strelja zarobljene. Tako je i učinjeno 28. aprila u 16.10 sati ispred kapije vile u mestu Đulino di Mecegra (Giulino di Mezzegra).

Drugi izvori tvrde da je to učinjeno ranije, u 12. 30, u žurbi. Leševi Musolinija i Petačijeve odneti su u Milano i simbolično obešeni kao ulovljene životinje za noge u blizini centrlne železničke stanice na Piazale Loreto. Posle toga, konopci su odsečeni pa su tela izvesno vreme ležala u jarku kanalizacije. Musolini i Petačijeva su prvog maja sahranjeni na milanskom groblju Muzoko (Cimitero Maggiore), u neobeleženoj grobnici za bednike. Danas desetine hiljada ljudi triput godišnje dolazi u njegovo rodno mesto, Predapio, gradić na severu Italije, gde ne na groblju San Kasijano nalazi njegov mauzolej.

Šta je ostalo od partizanskog pokreta?

Italija je dugo bila najliberalnija evropska zemlja u kojoj su jednog trenutka komunisti na čelu s Enrikom Berlinguerom imali i formalnu pobedu na izborima. Međutim, prve asocijacije na ovaj pokret iziva pesma ”O bella chiao”. Ova pesma nastala je još početkom XX veka i menjani su joj tekstovi.

Međutim, poruka je ostajala uvek ista – rastanak s voljenm lepoticom i odlazak u borbu za slobodu. Ova pesma u parodijskoj verziji nije mogla da mimoiđe čak ni Ukrajinu. U doba Euromajdana stihovi Itine Zemliane u izvođenju Oksane Hutorjanec, legalno izabranog predsednika Viktora Janukoviča prestavljaju kao pokvarenog klovna, pominjući njegova imanja i lovišta. kao i predsedika RF Vladimira Putina.