Američki bajoneti za srpsku pušku

Noževi “Fayette R. Plumb Co.” na našim prostorima

Saveznici su 1915. poručili kod američkih firmi ogromne količine oružja, municije i ratnog materijala, medu kojima i bajonete za srpsku vojsku, koje je izrađivala stara firma “Fayette Rumsey Plumb Co.“, ali oni spadaju u naoružanje Kraljevine Jugoslavije

Tokom operacija 1914-1915, Srbija je pretrpela velike gubitke u puškama. Austrijanci su zaplenjeno oružje M1899, M1899/07 i M1910 odmah uveli u sopstveno naoružanje, pod oznakom M1914. Ministar vojni se 4. decembra 1914. obratio premijeru Nikoli Pašiću sa zahtevom za hitnu nabavku 100.000 pušaka sistema Mauser.

Pašić je 9. januara 1915, zahtev prosledio poslaniku u Peterburgu, Miroslavu Spalajkoviću, preporučujući da se za sumu od 21 milion franaka, oružje nabavi na ime Grčke u Španiji (neutralne zemalje). Na molbu Spalajkovića, ministar inostranih poslova Rusije, Sergej Sazonov, još 4. januara 1915, zatražio je od predsednika Ministarskog saveta, Ivana Goremikina, da Rusija snosi trećinu ukupnih troškova ove nabavke.

Reparacija i adaptacija

Na sednicama Ministarskog saveta tokom januara i 23. marta 1915, razmatrano je pitanje finansijske pomoći Srbiji. Na sednici od 12. januara doneto je rešenje da se Srbiji odobri sedam miliona rubalja za nabavku 100.000 pušaka u Španiji. Kada je srpska vlada od saveznika zatražila da se odobrena suma od 21 milion franaka uveća za još osam miliona, zbog poskupljenja španskih “mauzerki”, ruski Ministarski savet je odlučio da samo Peterburg izdvoji trećinu tražene sume.

Član francuske vojne misije u Srbiji, pukovnik Victor Pierre Foumier, u svojim izveštajima je još početkom avgusta 1914, tvrdio da je Srbija u Španiji nabavila 40.000 pušaka 7 mm Mauser M1893 sa bajonetima. Ali, u zvaničnim domaćim dokumentima, nema ni reči o kupovini španskih “mauzerki”. Tokom pregovora sa Francuzima i britanskim vojnim atašeom Charlesom Des Grazom i zapovednikom britanske mornaričke misije u Srbiji, admiralom Emestom Troubridgeom, odlučeno je da se za odobrenu sumu oružje naruči u SAD. Tako su saveznici, prema srpskom zahtevu, sklopili ugovor o isporuci, između ostalog, 160.000 bajoneta zapuške 7 mm Mauser M1899 (M99/07,M1910). Ovako obimna nabavka upućuje na pretpostavku da je Srbija, u relativno mirnoj 1915, odustala od nabavki pušaka iz neke od neutralnih zemalja i odlučila se na reparaciju sačuvanog oružja sistema Mauser i eventualno, nastavak adaptacije jednometki 11,15 mm M1880, na petometke 7 mm M1880/07 (u Kragujevcu ili u nekom od francuskih zavoda).

Kako je uopšte došlo do narudžbine u SAD? Aprila 1915, britanski Department of the Master General Ordnance of War Offtce, na čelu sa general-lajtnantom ser Stanley Von Donopom, započeoje pregovore sa američkim Ordnance Department o snabdevanju Britanije, Francuske i drugih država Antante naoružanjem, municijom, inžinjerijskim i drugim sredstvima.

Vredni kolekcionarski primerci
Posle kapitulacije Jugoslavije, u aprilu 1941. nemački Vermaht je zaplenjene dvooštrične bajonete označio kao Seitengewehr 108(j) za puške 7 mm M99,G 222 j (jug) Mauser Mod 1899 - (za jugoslavenske 7 mm puške Mauser M1899) i puške 7,9 mm M96 T, G 297(j) - Mauser M90T (za jugoslavenske puške Mauser M90T - turske "mauzerke" M1890 prerađene za municiju 7,9x57). Danas, Plumb bajoneti, originalne američke ili domaće poizvodnje, predstavljaju retke kolekcionarske primerke, koji i na inostranom tržištu dostižu, ponekad, fantastične cene.

Kako američki državni zavodi nisu bili u stanju da ukratkom roku realizuju enormne narudžbine, Ordnance Department je proizvodnju ratnog materijala uglavnom ugovorio sa nizom privatnih firmi. Tako je izrada bajoneta za srpske puške M1899 poverena privatnoj kompaniji “Fayette Rumsey Plumb Co.”, sa pogonima u Pensilvaniji i Sent Luisu.

“Fayette Rumsey Plumb Co.” je bila stara američka firma, prvenstveno poznata po produkciji alata i pionirske opreme. U tom trenutku, “Fayette” je već imao ugovor sa američkom vojskom o proizvodnji noževa i bajoneta Bolo M1910. Stručnjaci fabrike su proizvodni proces brzo prilagodili ratnim uslovima proizvodnje, do maksimuma pojednostavljujući konstrukciju hladnog oružja, skraćujući faze rada i opredeljujući se za jeftinije materijale i grubu finalnu obradu (varijanta Bolo M1917).

Pojednostavljenje proizvodnje

Isti princip, fabrike iz Pensilvanije i Sent Luisa, primenile su i na srpskim bajonetima M1899. Kao prvo, usvojeno je jednostavno, dvooštrično sečivo bez žlebova, koje se izrađivalo kovanjem iz jednog dela, sa krsnicom i glavom drške. Drugo pojednostavljenje primenjeno je na kanijama. Kanije su proizvođene od gvozdenih cevi koje su presovane na elipsasti presek, sa paralelnim bočnim stranicama, bez karakterističnog sužavanja pri vrhu, dok je donji kraj jednostavno zatvaran presovanjem i blago zaobljen (bez kuglice na vrhu), tako da je dobijao karakterističan oblik “pačjeg kljuna”. Svi čelični delovi u finalnoj obradi prolazili su samo neophodno brušenje, bez poliranja i zaštićeni brzim bruniranjem. Jedinu oznaku na oružju predstavljao je logo firme prema zaštićenom znaku br. 138.088 (natpis PLUMB bez “pečata” na slovima) i godina izrade (1915. ili 1916.), na osnovi sečiva. Jedino što je rađeno po uzoru na originalne srpske bajonete, predstavljao je balčak. Rep je imao T tip žleba za rebro puške, dugme, zub i oprugu i nakrsnicu sa otvorom za cev puške, fiksiranu za krsnicu dvema ispupčenim nitnama. Konačno, drvene korice, sa donje strane ergonomski oblikovane, fiksirane su za krsnicu dvema nitnama sa podloškama.

U vreme kada su Amerikanci uveliko počeli proizvodnju bajoneta Plumb M1899, srpska vojska je prošla albansku golgotu. Tek tada, saveznici su rešili da se ozbiljnije pozabave spasavanjem ostataka svojih vernih saveznika i da pristupe reorganizaciji i preoružanju srpske vojske. Na među savezničkoj konferenciji u Parizu. održanoj od 8. do 10. februara 1916, odlučeno je da kompletno naoružanje za srpsku vojsku isporuči Francuska. U skladu sa ovom odlukom, sve narudžbine ratnog materijala koje je Britanija izvršila u SAD, uključujući i bajonete M1899 sa dvobridim sečivima, otkazane su, s tim, da je Francuska prihvatila da snosi troškove raskida ugovora. Do tog trenutka, Artiljerijskom odeljenju srpskog Generalštaba isporučeno je najviše 5.000 Plumb bajoneta koji su odloženi u magacine.

S obzirom su svi troškovi bili nadoknađeni. “Fayette R.Plumb Co.” nije prekinula dalju poizvodnju. Tako je izrađeno svih 160.000 bajoneta koji su uvršćeni u komercijalni katalog firme i dugo godina posle rata prodavani na američkom komercijalnom tržištu. Tako i danas, ovo oružje u SAD može da se nabavi mnogo lakše nego na prostorima Srbije ili bivše Jugoslavije. Tek 12. marta 1916, pomoćnik načelnika štaba Vrhovne komande, pukovnik Petar Pešić, na konferenciji u Chantillyju je pokrenuo konačno pitanje preoružanja srpske vojske. Prema njegovom izveštaju, posle povlačenja preko Albanije, sačuvano je samo 20.000 pušaka 7 mm Mauser svih modela. koje je hitno trebalo remontovati u francuskim zavodima “Chatellerault” ili “Saint Etienne”. Posle remonta, deo pušaka je iskorišćen za popunu streljačkog oružja u savezničkim pukovima na Zapadnom frontu, a deo je vraćen u srpske magacine kao ratna rezerva.

Obustavljena narudžbina

Posle rata, u novoformiranu Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca vraćen je minimalan broj srpskih “mauzerki”. Istina, ovaj broj uvećan je oružjem, ponovo preotetim od Austrijanaca, sačuvanim kod dezertera iz 1915. i prikupljenim sabojišta. Ipak, prema izveštaju francuskog vojnog atašea, taj broj nije prelazio 10.000. Prvih godina, ovo oružje je iskorišćeno za opremanje režima iz novih oblasti: Makedonije i Kosova i Metohije, a kasnije, predato je, u znak tradicije, pukovima Garde (deo “mauzerki” kasnije je adaptiran na standardni jugoslovenski kalibar 7,9 mm). U skladu sa nomenkalturama nove vojske, uz staru oznaku modela (1899,99/07,1910, karabin 1908), dodat je prefiks “S” koji je ukazivao na srpsko poreklo. Pritom, pešadijske puške opremljene su minornim brojem sačuvanih originalnih bajoneta M99 i M1910, kao i američkim Plumb noževima.

Pored toga, bajoneti sa dvooštričnim sečivom pridodati su i zaplenjenim turskim puškama 7,65 mm Mauser M1890 (domaća oznaka M96T – T od turske), koje su u Kragujevcu adaptirane na municiju 7,9×57. Tako se ispostavlo da je isporuka američkih bajoneta obustavljena pre vremena, jer se odjednom pojavio njihov manjak, za sve puške kojima su bili namenjeni. Zbog toga je sredinom tridesetih godina 20. veka Vojno-tehnički zavod u Kragujevcu počeo proizvodnju bajoneta po uzoru na modele Plumb. Razlika je mogla da se uoči, uglavnom, po signaturi zavoda (VTZ ili ATZ u trouglu na sečivima) ili kontrolnim žigom “Puškarnice” – pod krunom. Sem toga, nakrsnica je spajana sa sečivom dvema skrivenim (obrušenim) nitnama, a drvene korice – ispupčenim nitnama sa podloškama ili zavrtnjima za domaće bajonete M1924. Novoproizvedeni bajoneti kombinovani su sa tzv. erzac kanijama (bez kuglice na kraju, sa specifičnom, zanitovanom zakačkom za kožni visak) ili sa standardnim kanijama, koje su se konusno sužavale ka vrhu i završavale kuglicom.

Upotreba dvooštričnih bajoneta ukazuje na jednu zabludu – iako naručeni za srpsku vojsku, Plumb noževi, praktično, nikada nisu bili u rukama srpskih vojnika i po svim parametrima spadaju u naoružanje vojske Kraljevine SHS/Jugoslavije. To nimalo ne smeta muzejskim stručnjacima da ga izlažu uz rekonstrukcije opreme i naoružanja srpske vojske. Čak je i u jednom od cenjenih vojnih muzeja, u Briselu, uz rekonstrukciju srpske uniforme iz 1917. – u suštini francuske. horizon blu uniforme – izložena puška Mauser M1899 sa Plumb bajonetom – znači, u vreme kada je srpska vojska isključivo imala francusko streljačko naoružanje!