U posljednje vrijeme sve više proizvođača municije uvodi monolitna najčešće bakarna ili mesingana zrna za karabinsku municiju, dakle zrna bez klasičnog jezgra od olova pri čemu je različitim konstrukcijama riješena njihova kontrolisana deformacija – ekspandiranje u tijelu divljači. Glavni razlog za razvijanje takvih zrna svakako je zaštita životne sredine i napuštanje olova kao otrovnog i prevaziđenog materijala a kod proizvodnje sacmene municije čelična ili gvozdena sačma postaje standard. Ta tendencija napuštanja olova i uvodjenja čelika ili nekog drugog materijala, mada u znatno manjem obimu, primjetna je i u razvoju jedinačnih zrna namijenjenih sačmaricama ali zaštita životne sredine nije osnovni razlog za to.
Čelična jedinačna zrna inače nisu novost. Takva zrna su podkalibarna, preciznija su od olovnih jer u neizmijenjenom obliku napuštaju cijev, smještena su u plastični omotač (čelično zrno oštetilo bi cijev) i praktična su za lov u gustišu ali u najvećem broju slučajeva izazivaju čiste prostrelne rane na divljači pa se proizvođači trude da iznađu najoptimalnije rješenje za njihovu kontrolisanu deformaciju i izazivanje terminalno-balističkih efekata ekspandiranjem i fragmentacijom baš kao što je to slučaj kod karabinskih zrna. Mnogobrojni lovci, u svijetu i kod nas, već dugo sa uspjehom koriste različite konstrukcije olovnih jedinačnih zrna za sačmarice u lovu na krupnu divljač. Kao što to obično biva, svako ima svog favorita, u saglasju sa pozitivnim zakonima i vlastitim iskustvom. Jedni smatraju da jedinačni projektil, namijenjen puškama glatkih cijevi, mora da postiže što dublju penetraciju te da ne treba ekspandirati i fragmentirati odnosno predavati kinetičku energiju tijelu divljači za razliku od karabinskog projektila a drugi pak imaju suprotno mišljenje. Ipak, specijalna čelična jedinačna zrna se proizvode a ugledni proizvođači sprovode istraživanja i sigurno ne bi dozvolili da tek tako na tržište izbace nešto neoprobano, potpuno neefikasno i promašeno.
Medjutim, često se postavlja pitanje sa koje granične udaljenosti može da se plasira efikasan hitac tojest postigne dobar pogodak jedinačnim zrnom iz sačmarice koji će omogućiti padanje divljači “u vatri”. Puška sačmarica, pa i ona sa žlijebljenom cijevi, ne može se po preciznosti da porediti sa olučenom puškom kuglarom (lovačkim karabinom) a čak i najmodernije konstrukcije jedinačnih zrna u praksi su upotrebljive do 50-ak metara. U ovom smislu je važno napomenuti da se na divlje svinje jedinačnim zrnima ne treba pucati sa daljine vece od 30 metara te da je za lovca mnogo vaznije i korisnije da prije odlaska u lov pušku sacmaricu na toj daljini isproba gadjanjem u metu velicine osrednje divlje svinje jer razlicite puške razlicito nose takva zrna.
Upravo iz ovog razloga, dakle zbog nepreciznosti jedinačnih zrna ispaljenih iz pušaka sačmarica, pojedini proizvođači municije pri razvoju i konstruisanju ovih zrna idu u pravcu da i lošije plasiran hitac (hitac koji nije plasiran u vitalnu zonu) bude trenutno letalan na način da se naročitim terminalno-balističkim efektima zrna nadomjesti ta nepreciznost. Posljednjih godina razvijaju se dakle i takve specijalne vrste jedinačnih ekspandirajucih i fragmentirajućih jedinačnih zrna a lovci, koji su ih testirali u praksi, imaju pozitivna iskustva. Kako bilo, ovom prilikom predstavljamo nekoliko tipicnih modernih jedinačnih zrna sa efektom ekspandiranja i fragmentacije.
HEXOLIT 32
Kos nas malo poznata letonska firma D Dupleks ima višedecenijsko iskustvo u proizvodnji preciznih i dalekometnih jedinačnih čelicnih zrna za sačmarice i vazi za pionira i lidera na ovom polju. Sve je počelo još krajem 1970-ih dok je Letonija bila u sastavu SSSR. U to vrijeme sacmaricom je lovljena sva visoka divljac, ukljucujuci cak losa i medvjeda, pa se tragalo za konstrukcijom jedinacnog zrna koje ce omoguciti precizan i efikasan pogodak na udaljenosti do 100 metara. Pocetkom 1980-ih razvijeno je i proizvedeno precizno jedinacno celicno zrno sa polietilenskim omotacem a 1996. na toj osnovi i iskustvima započinje razvoj čitave serije specijalnih ekspandirajućih čeličnih zrna različitih efekata.
Ovom prilikom predstavljamo ultramoderno zrno Hexolit 32 sa naročitim i neobično moćnim dvostrukim terminalno-balističkim efektom. Firma D Dupleks provela je tokom nekoliko lovnih sezona obimno istraživanje u kome su ispitivani efekti ranije razvijenog zrna Dupo 28. Radi se o zrnu koje pri pogotku ekspandira na šest kraka izazivajući hidrodinamički šok i masivnu ulaznu ranu koja obezbjeđuje dobar krvni trag uz optimalnu penetraciju. Istraživanje je pokazalo da se ovo zrno različito ponaša u zavisnosti od regije koja je pogođena, pa se tako pri pogotku u tvrđe tkivo raspada (fragmentira) pri čemu se fragmenti mase 1,2 g (a koja masa odgovara masi sačme promjera 6mm) konusno šire i formiraju kanale oštećujući okolne organe dok baza projektila nastavlja svoj put kroz tkivo praveći strelni kanal i zadržavajući 70-75 % inicijalne mase.
Hexolit 32 (mase 32 grama) je razvijeno na osnovu Dupo 28 i kombinuje opisane efekte, dakle pri pogotku u bilo koju regiju obavezno dolazi do ekspandiranja prednjeg dijela zrna na prečnik od 36-38 mm i fragmentacije na šest pravilnih fragmenata čime je znatno uvećana ubitačna moć čak i pri lošijem pogotku.
Eksperimenti na balističkom želatinu, glini i divljači pokazuju da obično tri fragmenta teško oštećuju kičmu i kičmenu moždinu te okolnu inervaciju parališući životinju a ostali fragmenti izazivaju šok i prestanak rada kardiovaskularnog sistema dok baza projektila nastavlja put i pravi dubok strelni kanal.
Na godinu dana starog vepra pucano je sa 50 m udaljenosti. Hexolit 32 zrno je pogodilo trbuh. Iako hitac nije plasiran u vitalnu zonu, životinja je trenutno zaustavljena. Kasnije su rendgentkim pregledom ispitane rane i strijelni kanal. Tri fragmenta putovali su u dužini 19-26 cm i zaustavili se ispod kože na suprotnoj strani. Jedan fragment je probio sve na putu kroz abdomen i zaustavio se u nožnoj tetivi. Preostala dva fragmenta uradila su glavni posao – završili su u kičmi. Smrt divljači je nastupila trenutno.
Uprkos velikoj ulaznoj rani ovo zrno ne proizvodi veliki gubitak mišićne mase (mesa) ali uvijek proizvodi odličan krvni trag što nije slučaj sa mnogim drugim karabinskim projektilima pri lošijem pogotku. Zahvaljujući svojoj preciznosti ubitačnoj moći, ovo zrno je izbor I najzahtjevnijih lovaca.
FIOCCHI NEXS
Poznata italijanska firma Fioki prije par godina na nirnberškom sajmu IWA predstavila je novi tip ekspandirajućih čeličnih jedinačnih zrna namijenjenim glatkocijevnim puškama. Radi se o zrnima oznake NEXS (New Expansion Slug – novo ekspandirajuće jedinačno zrno) izrađenim isključivo za glatkocijevne sačmarice u kalibru 12. Zrna NEXS mogu biti ispaljivana iz svih sačmara kalibra 12 počevši od 65mm dužine ležišta metka. Takođe proizvođač navodi da zrna bez ograničenja mogu biti ispaljivana iz čokiranih cijevi (sve vrijednosti) pa čak i iz cijevi sa odvojivim čokovima. Prefragmentisana čelična zrna NEXS imaju monolitnu bazu i šest radijalnih segmenata sa centralno postavljenim klinom. Zrna su mještena u plastičnu korpicu, mase su 31 gram i na 2,5 metara od usta cijevi imaju brzinu od 440 m/s a proizvođač tvrdi da imaju odlično zaustavno dejstvo.
OATH EKSPANDIRAJUĆA I FRAGMETIRAJUĆA JEDINAČNA ZRNA
Bilo je dosta iznenađenja na ovogodišnjem Shot Show-u, koji je krajem januara održan u Las Vegasu, ali jedno od najmanje očekivanih je nova linija municije za sačmarice sa specijalnim eskpandirajućim i fragmentirajućim jedinačnim zrnima. Za municiju koja na prvi pogled izgleda kao da je došla iz nekog naučnofantastičnog filma, sa mesinganim čaurama i naročitim zrnima sastavljenim od više segmenata, proizvođač OATH Ammo iz Merit Ajlanda na Floridi smjelo tvrdi da rješava problem prevelike probojnosti tradicionalnih jedinačnih zrna namijenjenih sačmaricama kod borbene upotrebe. Pojava ove municije odmah je privukla pažnju i brojnih lovaca jer proizvođač navodi da njena ubitačna moć sa uspjehom može biti iskorišćena i u lovu.
Naime, firma OATH Ammo (Operators American Tactical Hardware) razvila je bakarno ekspandirajuće zrno bez košuljice mase 35 grama te mesingano fragmentirajuće zrno mase čak 63 grama. Oba ova tipa precizno izrađenih jedinačnih zrna sastoje se od baze sa šest radijalnih segmenata i opremljena su centralno smještenim bakarnim ili alumijumskim naročitim centralnim elementom koji je namijenjen cijepanju i širenju radijalnih kraka pri prolasku zrna kroz tkivo. Bakarno ekspandirajuće zrno prema dostupnim podacima ima brzinu od 1600 fps i impresivnu pravilnu eskpanziju do veličine pesnice. Sam centralni “prosjekac”, bio on okrugao ili ravnog čela, nastavlja put I penetrira dublje u tkivo.
Mesingano zrno je nešto sporije (1200 fps) i prema tvrdnji proizvođača pri prodoru u tkivo fragmentira na šest fragmenata pravilnog triangularnog oblika sa oštrim ivicama a mase oko desetak grama koji se potpuno odvajaju prave zasebne kanale u tkivu. Čaure su precizno izrađene od mesinga, masivne su i otporne te omogućavaju ponovno ručno punjenje (testirane na više od hiljadu ispaljenja) te nesmetano korišćenje u šaržerima bez opasnosti od deformacije. Pored ovih, razvijene su i jeftinije aluminijumske čaure.
Prema proizvođaču, visok energetski potencijal i preciznost ovakvih zrna pretvoriće šačmaricu sa ožlijebljenom cijevi u moćan tropski karabin. Premda se najbolji rezultati ovim zrnima postižu iz žlijebljene sačmene cijevi (navodno su ožlijebljenom sačmarom Remington 870 Deer Gun dobijane grupe ispod dva inča na 100 jardi) oba zrna bez problema mogu biti ispaljivana iz glatkih cijevi ali naravno na znatno manjim udaljenostima. A obzirom da su ova zrna velike mase što za posljedicu ima jak trzaj, kao logičan izbor za njihovo korištenje nameću se poluautomatske sačmarice sa gasnom pozajmicom.