Većina ljubitelja filmske umetnosti odmah će dodati – ”Rim, otvoreni grad” (Roma, città aperta). Roberto Roselini je 1945. godine snimio izvanredan film koji je širom otvorio vrata italijanskom neorealizmu. Po čemu ćemo upamtiti taj film?
Osim radnje i sjajne glumačke ekipe, u naslovu filma pojavljuje se atribut koji je prenesen iz rečnika deklaracija i konvencija – otvoreni grad. Pošto gradovi odavno nemaju zidine, kapije, ključeve i ključare, upoznajmo se ukratko s tim pravnim institutom, odnosno konvencijom.
Otvoreni grad (Open city, Ville ouverte, Città aperta) je po definiciji naseljeno mesto koje vlada, kada uvidi da ga ne može zaštititi od zauzimanja i rušenja, proglašava nebranjenim. Na taj način objavljuje se da napadnuta strana neće pokretati nikakva odbrambena dejstava.
U tom slučaju (teorijski) agresor neće napadati, već će ući u grad bez borbe i – razaranja. Svaki grad može biti proglašen otvorenim; međutim, ovakav status aktivira se najpre u slučaju procene da se u gradu nalaze istorijske i kulturne znamenitosti od velikog značaja, ali i populacija koja nije sposobna da se brani. Takva odluka se s vojne tačke gledišta ne smatra predajom, već taktičkim odstupanjem.
Čime je definisan taj status?
Član 25 Četvrte haške konvencije o zakonima i običajima kopnenog rata od 1907. godine zabranjuje bilo kakav napad na otvoreni grad. Ova zabrana potvrđena je Prvim aneksom protokola Ženevskih konvencija od 1977. godine.
Pored ovih konvencija, poznata Četvrta ženevska konvencija (Ženevska konvencija o zaštiti gradskog stanovništva za vreme rata) koja je donesena 12. avgusta 1949. godine, a na snagu stupila 21. oktobra 1950. godine, dodatno definiše i pojačava ovu zaštitu.
Kao i kod svih drugih, uvid u poštovanje ove konvencije je u nadležnosti Međunarodnog komiteta Crvenog krsta. Godine 1993. Savet bezbednosti OUN uključio je ovu konvenciju u zbir normi običajnog međunarodnog prava, čime je obavezalo ne samo zemlje potpisnice, već i sve druge države uključene u vojne konflikte.
Tako je na papiru. U stvarnosti, svi mogući zakoni i običaji međunarodnog prava redovno se krše tokom ratnih dejstava. Razloga za to ima mnogo, ali ne postoji nijedno opravdanje. Teško je očekivati od država koje nisu uspele da se dogovore mirnim putem pa su zaratile, da će poštovati i druge dogovore.
Kada počne da se puca, malo njih razmišlja o tome šta će biti kad prestane sukob i stignu na naplatu svi mogući ratni prestupi, pa i zločini. Mnogi gradovi postali su žrtve besomučnog bombardovanja i razaranja, proterivanja, zlostavljanja ili ubijanja nemoćnog, mirnog stanovništva. Stepen razaranja i štete nikada neće biti utvrđen.
Najpoznatiji primeri
Neki od ovih primera mogu potvrditi da su se obe strane držale međunarodnih konvencija, pa su gradovi bili pošteđeni ili minimalno postradali. Broj onih kod kojih nije poštovan status otvorenog grada je veći, a zbog svojih tragičnih posledica i upečatljiviji.
● Brisel. Belgija je u oba svetska rata bila žrtva nemačke agresivne politike. Jedan od starijih evropskih gradova (prvo spominjanje grada vezuje se za 966. godinu) proglašen je za otvoreni grad zbog originalne arhitekture i mnoštva istorijskih vrednosti. Istina je da u oba rata nije pretrpeo značajna oštećenja. U Prvom svetskom ratu za otvoreni grad proglašen je 1914. godine, a u Drugom 1940. godine.
● Rems. grad u oblasti Šampanj-Ardeni na granici s Belgijom; u njemu je nacistička Nemačka potpisala prvu kapitulaciju pred zapadnim saveznicima u Drugom sv. ratu, proglašen je za otvoreni grad u isto vreme kad i Brisel. Zovu ga krunidbenim gradom ili gradom kraljeva, jer se u njemu od Lodovika (816. godine) do Karla X (1825. godine) krunisala većina kraljeva Francuske. U Remsu se nalaze brojne kulturno-istorijske vrednosti uvrštene u francusku listu Gradova umetnosti i istorije, ali i na listu UNESKO. Četrvtog septembra 1914. godine artiljerija Nemačke surovo je bombardovala grad, srušivši katedralu s dragocenim vitražima i mozaicima. Do kraja rata ovaj grad bio je na meti nemačke artiljerije i avijacije.
● Oslo. Nekadašnja Kristijanija, glavni grad Norveške, proglašen je za otvoreni grad 1940. godine. Norveška je pala preko noći. Najveći deo naoružanja i opreme izgubljeno je tokom prva 24 rata, pa ni Oslo nije stradao.
● Pariz. Kada je francuska vlada uvidela da se front urušava i da je nemoguće sačuvati grad, ona je 1940. godine proglasili glavni grad otvorenim. Četrnaestog juna, samo 34 dana od početka aktivnih vojnih dejstava, grad je predat bez borbe. Železničke stanice i čvorovi u široj oblasti Pariza bombardovani su od strane saveznika tokom rata, ali sam centar nije. Hitler je bio nameran da ga potpuno sruši, ali mu to nije pošlo za rukom. O tom događaju snimljen je i spektakl-film ”Gori li Pariz?”.
● Beograd. Jedan od najstarijih gradova na svetu jeste i jedan od najtragičnijih primera nepoštovanja konvencija. Proglašen je za otvoreni grad 1941. godine. Bez obzira na to, Lufvafe ga je u nekoliko navrata podvrgnula masovnom bombardovanju. Ni herojski napori jugoslovenih pilota nisu mogli da ga zaštite. Nadrastičniji primer, pored ljudskih žrtava (među prvima bomardovano je i jedno porodilište) bila je Narodna biblioteka koja je ciljano bombardovana zapaljivim bombama, što je dovelo do uništenja najvećeg dela neprocenjivo dragocenog fonda. Status otvorenog grada nisu poštovali ni saveznici, jer su se u njemu nalazile nemačke trupe, pa je i tokom Drugog sv. rata bio bombardovan od strane saveznika 11 puta! Najteže bombardovanje doživeo je na pravoslavni Uskrs 1944. godine.
● Penang. Administrativna oblast u Maleziji (glavni grad Džordžtaun), često se naziva i Biserom istoka, zbog svojih znamenitosti i prirodnih lepota. Kada su u decembru 1941. godine Britanci predali Singapur, Penang je proglašen nebranjenim; više dana žestoko su ga bombardovali Japanci, a potom ga držali pod okupacijom do 1945. godine.
● Manila. Glavni grad Filipina 1942. godine napustile su američke oružane znage pa su gradske vlasti proglasile status otvorenog grada. Japanci se na to nisu obazirali. U jednom od najvećih zločina oni su marta 1945. godine pobili od 100.000 do 240.000 ljudi.
● Rim. Grad koji je proslavio ovaj status, 14. avgusta 1943. godine italijanska vojska je jednostrano proglasila nebranjenim. Retko da bi se koji branilac i usudio da jedan od najslavnijih svetskih gradova, u čijem centru se nalaze neprocenjive istorijske vrednosti, oružano brani i time ga pretvori u metu. Angloamerikanci su ispoštovali ovu odluku i ušli su u Rim juna 1944. godine. Kao kolateralnu korist ovaj postupak primenili su i Nemci proglašavajući gradove Firencu i Kjeti otvorenim gradovima.
● Atina. Kada je reč o arheološkim i istorijskim vrednostima, može se reći da je ovaj grad verovatno najpoznatiji na svetu. Svaka stopa ovog grada je natopljena istorijom. Nemci su ga proglasili otvorenim gradom 11. oktobra 1944. godine, a dan kasnije su ga i napustili.
● Flensburg. Najseverniji nemački grad. Od trećeg do 23. maja 1945. u njemu se nalazila privremena nemačka vlada, pa se novopostavljeni rajhspredsednik Karl Denic postarao da ga već četvrtog maja proglasi otvorenim gradom. U Flensburgu se 1938. godine dogodilo pogrom Jevreja, u istoriji poznat kao ”kristalna noć” (Reichskristallnacht).
● Zagreb. U Drugom svetskom ratu ustaše nisu gubile vreme. Radeći protiv zajedničke države, oni su već 10. aprila 1941. godine proglasili NDH. Isto tako su požurili devetog maja 1945. godine da Zagreb proglase otvorenim gradom pred kojim su se već nalazile jedinice Jugoslovenske armije.
● Tanžer (Tánger). Veliki lučki grad na severu Maroka, priobalju Giblartara. Generalisimus Fransisko Franko ga je 11. oktobra 1945. godine, pred povlačenjem španske okupatorske vojske, proglasio otvorenim gradom.
● Krakov. Drugi po veličini grad u Poljskoj. Za vreme Drugog svetskog rata napušten je od strane trupa (osim nekoliko manjih lokalnih jedinica), da bi glavnina snaga zauzela novu odbrambenu liniju u obližnjim šumama. Gradonačelnik Krakova tada je proglasio grad nebranjenim petog septembra 1939. godine, da bi dan kasnije nemačke trupe ušle u njega. U jednom od najstarijih evropskih gradova i univerzitetskih centara Nemci su osnovali i prvi geto.
● Batavia. Od 1619. do 1942. godine nosio je ovaj naziv. Danas je to Džakarta, glavni grad Indonezije. Petog marta 1942. godine kada se iz njega povukla Kraljevska holandska istočnoindijska armija proglašen je za nebranjeni grad. Japanci su u njega ušli već sledećeg dana. Uuzdržali su se od uobičajenih strahota jer su računali da od Indonezije stvore marionetsku državu, insistirajući na njenoj samospoznaji i nacionalnom buđenju.
● Hamburg. Jedna od najvećih evropskih i svetskih luka. Tokom Drugog sv. rata grad je mnogo puta bombardovan. Tokom operacije ”Gomora”, od 25. jula do trećeg avgusta 1943. godine, poginulo je od bombardovanja i ogromnih požara oko 50.000 ljudi, a veći deo gradskih zadanja je razrušen. Za otvoren grad proglašen je trećeg maja 1945. godine i odmah je okupiran od strane britanskih snaga.
Ovo su bili samo najpoznatiji primeri.Ni ova tema neće proći bez SVO. U toku žestokih i ogorčenih borbi gotovo nezapaženo prošla je vest da je grad Melitopolj ( ukr. Мелітополь, grčki – Μελιτοπόλη, Grad meda) bio proglašen za otvoreni grad 25. februara 2022. godine, samo dan posle početka operacije.
Učinio je to gradonačelnik Ivan Fjodorov. Grad u Zaporožju bio je već prvog dana na udaru zbog obližnje vazduhoplovne baze, da bi dan kasnije oslobođen od strane OS Ruske Federacije. Gradonačelnik je zarobljen, da bi kasnije bio razmenjen u jednoj od prvih razmena zarobljenika.
