Krstaški pohodi protiv Slovena

U svakodnevnom govoru sintagma ”krstaški pohod” ima metaforično, preneseno značenje i oslikava nepomirljivu, organizovanu i ostrašćenu borbu protiv nečega ili nekoga. Čime su krstaški pohodi ”zaslužili” da uđu i u sociolekt, kada su već zauzeli svoje nesumnjivo važno mesto u istoriji?  

Krstaški pohodi (neki istoričari ih zovu i krstaški ratovi) ušli su u kolektivno sećanje naroda Evrope i sveta. Englezi ih zovu Crusades, Nemci Die Kreuzzüge waren, a na jeziku onih koji su ih pokrenuli, latinskom, zovu se expeditiones sacrae. Reč je o nizu religijskih vojnih pohoda u periodu između XI i XV veka koje su organizovali vladari zapadne Evrope podsticani od strane Latinske crkve (poznate i kao Ecclesia Latina, Rimo-katolička ili Zapadna crkva). Vođeni su protiv muslimana, pagana i jeretika. U užem smislu to su pohodi nastali posle Raskola izazvanog lažnom Konstantinovom darovnicom (Donatio Constantini). Glavni pohodi dogodili su se između 1096. i 1272. godine. Cilj je bilo da se stigne do Palestine i oslobode svetinje hrišćanstva, pre svega grob Hristov. Međutim, iza tog prvobitnog cilja nalazi se veliki broj ratova kojima su prvobitni ciljevi poslužili kao pokriće. Stoga su to u širem smislu reči mnogobrojni pohodi koji su inicirale rimske pape s ciljem preobraćenja u hrišćanstvo pagana pribaltičkih zemalja i ugušenja jeretičkih i antiklerikalnih tokova u Evropi (najpre kod Katara ili Albižana, nosilaca bogumilskih učenja o pročišćenju koja su se širila Bugarskom i među Slovenima, zatim Husita, i drugih). Pošto pohodi na Svetu zemlju nisu centralna tema ovog kraćeg osvrta, navedimo u najkraćem samo neke osnovne podatke o njima, kako bismo videli korene ovih drugih pohoda.

Na Klermonskom saboru (grad Clermont-Ferrand, u regionu Overnje-Rona-Alpi), godine 1095. papa Urban Drugi (Francuz, reformator Rimske kurije) proglasio je Prvi krstaški pohod. Na taj način podržao je vizantijskog cara Aleksija Prvog Komnina (Αλέξιος Α’ Κομνηνός, 1056-1118) u čije vreme je počela vojna, finansijska i teritorijalna obnova Vizantije. On je vodio teške borbe protiv Turaka Seldžuka, pa je papa pozvao na oružano hodočašće (!) u Jerusalim. To je izazvalo oduševljenje svih društvenih slojeva zapadne Evrope, što nije ni čudo kada se zna s kakvim ambicijama je napravljeno Sveto rimsko carstvo. Krstaši su imali različite motive pored ovog, prvobitnog i osnovnog. Svojim vojnim uspesima želeli su da ostvare versko spasenje i oprost (indulgenciju), ispune feudalne obaveze, proslave se vojno, ali i steknu ekonomsku i političku nadmoć. Kasnije krstaške ratove izvodile su organizovanije vojske koje su ponekad bile predvođene i samim kraljem. Svi koji bi krenuli u pohod dobijali bi crkveni oprost. Kao rezultat početnih uspeha stvorene su i četiri krstaške države: Grofovija Edesa (Comitatus Edessanus, na teritoriji Sirije; sam grad je postao kasnije jedno od sedišta sirijske orijentalno-pravoslavne crkve); Kneževina Antiohija (Principatus Antiochiae na teritoriji severne Sirije i južne Turske); Jerusalimsko kraljevstvo (Regnum Hierosolimitanum, na teritoriji Levanta) i Grofovija Tripoli (Comitatus Tripolitanus, između severnog Libana i zapadne Sirije) koja je bila i poslednja krstaška država.

Krstaši su se u ovom području zadržali sve do pada Akre (danas grad u oblasti zapadne Galileje, u blizini Haife, ne treba je mešati s istoimenim gradom u Gani) 1291. godine. Posle toga više nije bilo krstaških pohoda za vraćanje Svete zemlje (Terra Sancta, Palestina). Ukupno je bilo osam ratova, ne računajući Seljački krstaški rat i Dečji krstaški rat. Broj poginulih u toku 196 godina procenjuje se od jednog do devet miliona, što ove pohode čini jednim od najsmrtonosnijih u istoriji. 

Međutim, to nije sve! Krstaških ratova je bilo preko sto. O čemu je reč?  Koristeći opštu klimu, na krilima zanosa koji je na svaki način sistematski idealizovan od strane Zapadne crkve, činjeni su paralelni vojni pohodi na Iberijsko poluostrvo protiv Mavra, kao i u severoistočnoj Evropi protiv paganskih zapadnoslovenskih, baltičkih i finskih naroda. Ovi drugi poznati su u istoriji kao Severni krstaški ratovi. U svim tim ratovima korišćen je blagoslov crkve da bi se ostvarila vojna osvajanja koja su otvarala put  pljačkama i širenju teritorija, kao i jačanju političkog uticaja. Retorika i simboli bili su istovetni onima koji su korišćeni pri pohodu na Svetu zemlju, ali su ciljevi bili znatno drugačiji  i prikriveniji. 

Prvi krstaški pohod protiv Slovena 1147. godine

Ovaj pohod posredno se tiče i nas, Srba. Prvi osvajački pohod evropskih feudalaca bio je upravljen na polabsko-baltičke Slovene. Namera je bila da se paganski Sloveni preobrate u hriščanstvo istovremeno s drugim krstaških pohodom na Palestinu. Inicijatori ovog prvog pohoda bili su saksonski feudalci i sveštenstvo. Oni su nastojali da povrate slovenske zemlje koje su se nalazile preko Labe. Teritorije o kojima je reč izgubili su posle ustanka Slovena 983. i 1002. godine. Vojska saksonskog vojvode Henrija Levea (Heinrich der Löwe) pokušala je da zauzme zemlje koje su u istoriji poznate pod nazivom Bodriči ili Obodriti ( бо́дричи, абодри́ты). To je bio srednjevekovni plemenski savez Slovena povezan sa Polabskim Slovenima. Nalazio se na području koji je obuhvatio donji tok Labe, zapad savremenog Meklenburda, istočni deo Šlezvig-Holtajna i severoistočni deo današnje Donje Saksonije (oblast istočno od grada Lineburga). Ovu zemlju branio je princ Niklot, nepokolebljivi pristalica slovenskih bogova, pri tom izvanredan ratnik. On je gotovo deceniju i po branio narod i slovenstvo, da bi posle njegove smrti sin Pribislav, nedorastao izazovu i boreći se protiv plemenskih nesloga, pristupio hrišćanstvu, tako da danas potomaka baltičko-polabskih slovena gotovo i nema. Ostalo je oko 60.000 Lužičkih Srba koji su jedna od četiri zvanično priznate nacionalne manjine u Nemačkoj, na prostoru Brandenburga i Saksonije. Veroispovest im je protestantska i katolička i sve su više ugroženi.

Krstaški pohodi na Finsku i Rusiju (1232-1240)

Najznačajniji krstaški pohodi na Slovene naslućivali su se već početkom XIII veka kada su nemački krstaši, udruženi sa švedskim i danskim vitezovima, sprovodili aktivnu ekspanziju u području Pribaltika i Finske. Na taj način sprečavali su ruske zemlje da imaju uticaj na Pribaltiku. Tu je bilo  Polocko knežestvo (Полоцкая земля, nazvana po gradu Polock u današnjem okrugu Vitebsk, Belorusija) koje se izdvojilo iz Kijevske Rusije; međutim, neuporedivo veći izazov bila je Novogorodska republika (Господи́н Вели́кий Но́вгород, ogromno područje severne Rusije od Baltika do Urala). Sekundarni, ali stalni cilj krstaša bio je otimanje što više teritorija od ruskih zemalja koje tada nisu bile u tako čvrstoj vezi kao samo dva veka kasnije. 

Posle dva napada krstaša, vladimirovska i novgorodska vojska su u odlučnoj bici na Omovežu 1234. godine naterale krstaše na mir pod svojim uslovima. Posle još jednog poraza 1237. godine papa Grugur IX apeluje na švedskog crkvenog poglavara i njegove biskupe da organizuju krstaški rat protiv Finske kako bi sa severne strane napao finske i ruske zemlje. Papa je narod iz oblasti Karelije i ruskih zemalja nazivao Tavastima i u Buli od devetog decembra 1237. godine podstiče i blagosilja taj napad. U pohod su krenule velike snage: danski krstaši koji su se nalazili u Estoniji, Tevronci iz Livonije i krstaši koji su se naselili u Finskoj; njima su se pridružili švedski vitezovi. Papa je 1238. godine blagosiljao švedskog kralja i obećao indulgencije svim učesnicima. Šveđani i Nemci su se dogovorili 1239. godine o zajedničkom napadu, a 1240. su i krenuli u napad. Ohrabrivalo ih je pomisao da su ruske kneževine oslabljene mongolskom najezdom i da neće moći da pruže veći otpor.  Rusima koji su živeli na severozapadu pretio je ne samo verski progon (pošto je on bio službeni razlog invazije), već i potpuno istrebljenje i nestanak koji se već dogodio mnogim manjim i neorganizovanijim baltičkim plemenima, čija imena samo svedoče da su postojala.  

Tada se dogodilo ono što se u takvim prilikama, kada se potceni neprijatelj, obično i dogodi. Švedski vitezovi, čiji je zadatak bio da prvi napadnu Novgorod sa severa, iz pravca reke Neve, potučeni su od strane trupa mladog novgorodskog kneza Aleksandra Jaroslaviča, koji je potom dobio i dodatnu titulu po kojoj ga znaju svi istoričari sveta – Aleksandar Nevski. Poraz je bio takav da se Šveđani dugo nisu usuđivali da ponovo napadnu novgorodske zemlje. Krajem avgusta i početkom septembra iste godine nemački vitezovi imali su početni uspeh zauzevši tvrđavu Izborsk, a zatim i Pskov, koji je danas poznat kao mesto gde se nalazi centralni garnizon VDV (Воздушно-десантные войска РФ). U ruskim redovima došlo je do nesloge. Novgorodski plemići proteruju Aleksandra, pa Nemci tokom zime zauzimaju njihovu zemlju, nameću danak i podižu tvrđavu Koporje u blizini Finskog zaliva. Na taj način primakli su se Novgorodu na pedesetak kilometara. Nemci su se naselili i utvrdili kao da će zauvek ostati tu, pri čemu je otimanje blagoslovio i legalizovao Rim. Papa Grgur IX dao je ruske zemlje episkopu Eselu Hajnrihu koji je u aprilu 1241. godine podelio plen s ostalim vitezovima. On je uveo porez koji je korišćen za ”rad, troškove i opasnosti u potčinjavanju pagana” među kojima su bili i pravoslavni hrišćani. Desetina od poreza je odlazila katoličkoj crkvi. 

Bio je to račun bez krčmara. Uskoro se situacija izmenila. Aleksndar Nevski se vraća u Novgorod i početkom 1242. godine uspeva da povrati teritorije. Petog aprila 1242. godine na ledu Čudskog jezera u blizini Pskova povela se bitka u istoriji poznata kao ”Bitka na ledu” ili ”Bitka na Čudskom jezeru” (Schlacht auf dem Eise, Prœlium glaciale, Ледовая битва). Nemački vitezovi sa svojim trupama razbijeni su od strane ruske vojske i to je istovremeno bio kraj pokušaja krstaša da prigrabe bogate zemlje Novgoroda i Pskova. 

Ono što je počelo u XII veku s prekidima se produžilo kroz istoriju. Od vremena Karla Velikog, kada se beleže prvi znaci rusofobije na zapadu Evrope, istorija pamti mnogo zajedničkih nasrtaja na ruske zemlje. Posebno se u tim nasrtajima izdvajaju ratovi ”Smutnog vremena”, Poljsko-Sovjetski rat i intervencija posle Oktobarske revolucije. Drugi svetski rat je možda i najočitiji primer kada je uz Nemačku na SSSR krenulo još pet država. Nemački teoretičar Fridrih Majnehe u svom delu ”Kospomoplitizam i nacionalana država” promovisao je tezu o ”divljaštvu Slovena”, nošen idejama doktrine ”Prodor na istok” (Drang nach Osten). I drugi zapadni teoretičari upozoravali su na ruski šovinizam, otvoreno upozoravajući da Rusiju treba napasti pre nego što ojača. Ovo nisu proizvoljne teze i za njih postoje bibliografski izvori. Oni su otvorili put da se još krajem Drugog svetskog rata Čerčil osmeli da kreira operaciju ”Nezamislivo” (napad na saveznika, SSSR), i da se brže-bolje spusti ”gvozdena zavesa”. Ako vam događaji ovih godina na području Ukrajine deluju poznato, samo otvorite neki udžbenik istorije. U njemu sve jasno piše. Između ostalog, jedni naspram drugih  stoje uglavnom isti protivnici. Da je moć i uticaj krstaške doktirne toliko jaka možemo se uveriti i uvidom u samu činjenicu da su Sloveni koji su potpali pod uticaj Latinske crkve (Poljaci, Česi, Slovaci, itd) danas među najljućim neprijateljima pravoslavnih Slovena. Pogledajte spisak država koje neštedimice sipaju u bure bez dna, odnosno šalju oružje, opremu i novac Ukrajini, pa će i poslednjem laiku biti jasno o kakvim je novim krstašima reč. I nije više reč o verskom ratu jer se na spisku ovih zemalja nalaze i one koje nemaju dodirnih tačaka s hrišćanstvom.