Povodom obeležavanja zajedničke borbe jugoslovenskih, čehoslovačkih i rumunskih dobrovoljaca u Velikom ratu učesnici ceremonije prodefilovali su centrom Beograda
U Beogradu je od 1. do 4. oktobra 1931. svečano proslavljena petnaestogodišnjica Prve dobrovoljačke divizije. Završna manifestacija je održana na igralištu sportskog društva „Jugoslavija”, „iza topovskih šupa”, u Ulici Ljutice Bogdana.
Ispred stroja dobrovoljaca veterana nalazile su se zastave „Poali d’Orijana”, rumunskih dobrovoljaca i čehoslovačkih legionara, te osam zastava mesnih odbora iz Novog Sada, Dubrovnika, Virovitice, Bečeja, Bočara, Bačkog Petrovog Sela i Banatskog Aranđelova.
Vernost za vernost
Kralj Aleksandar Prvi je predsedniku Saveza ratnih dobrovoljaca, rezervnom potpukovniku Luji Lovriću, darovao „novu” dobrovoljačku zastavu sa kumovskom svilenom lentom i tri zlatna klinca – za sebe, kraljicu Mariju i prestolonaslednika Petra Karađorđevića. Na jugoslovenskoj trobojci, sa državnim grbom u sredini, bile su izvezene devize: „Savezu ratnih dobrovoljaca Kraljevine Jugoslavije – Aleksandar Prvi” i „Sve za kralja i Jugoslaviju – 4. oktobra 1931”.
Nakon toga, na zastavu su počasne lente u nacionalnim bojama sa izvezenom devizom „Vernost za vernost” postavili predstavnici čehoslovačkih i rumunskih dobrovoljaca.
Sa stadiona, učesnici ceremonije su prodefilovali Bulevarom oslobođenja, Ulicom kralja Milana i Terazijama. Prilikom prolaska kraj dvora, kralj Aleksandar je sa terase ponovo pozdravio dobrovoljce i primio u audijenciju delegacije iz Čehoslovačke, Rumunije i jugoslovenskih banovina. Proslava je završena u Narodnom pozorištu, gde su gosti prisustvovali izvođenju opere „Koštana”, koju je 1907. godine, prema delu Bore Stankovića, komponovao Petar Krstić.
Pre toga, 2. oktobra, u sali univerziteta, održana je svečana sednica „Male antante dobrovoljaca”, kojoj su, uz čehoslovačke i rumunske delegate, prisustvovali Francuzi – predstavnici „Poali d’Orijana” i vojni ataše Luis Gabrijel Lepetit, ali i poljski ambasador Vladislav Ginter Švarcburg. Sve poruke sa ove sednice i višednevnih manifestacija ukazivale su ne samo na komemorativnu već i na političku konotaciju proslave: manifestovati snagu i ciljeve Male Antante. Upravo je obeležavanje zajedničke borbe jugoslovenskih, čehoslovačkih i rumunskih dobrovoljaca u Velikom ratu predstavljalo idealnu priliku za eksponiranje ovog saveza koji je dobijao sve više značaja na evropskoj političkoj sceni. Na ovo ukazuje i jedan tada prećutan detalj. Prva dobrovoljačka divizija u vreme Velikog rata nije imala svoju zastavu.
Tokom ove proslave zabeležen je i jedan dirljiv gest koji je najbolje odslikao odnose koji su vladali među srpskim i češkim saborcima.
Prva češka dobrovoljačka jedinica, takozvana družina, formirana je još avgusta 1914. godine od Čeha koji su živeli na teritoriji Rusije. Jedinica je 6. oktobra dobila i svoju zastavu – poklon Moskovljanki koje su je izvezle i poslale po prvom zapovedniku, potpukovniku Josifu Valerijanoviču Sozentoviču. Kako se rat razbuktavao, u dobrovoljce je stupao sve veći broj zarobljenih austrougarskih vojnika češkog i slovačkog porekla. Do kraja 1916, već je postojala Čehoslovačka streljačka brigada koja je, uz srpsku Dobrovoljačku diviziju, učestvovala u operacijama u Dobrudži. Čehoslovački korpus, jačine dve divizije, formiran je 26. septembra 1917. godine, a u u njemu se borio veliki broj dobrovoljaca jugoslovenskog porekla. Zanimljivo je da su vojnici češkog udarnog jurišnog odreda („odreda smrti”) iz sastava 48. divizije odlučili da kao deo uniforme, kao svojevrstan znak hrabrosti i odlučnosti, usvoje – srpske šajkače.
Braća po oružju
Česi su svoje dobrovoljačke jedinice osnivali i na Zapadnom frontu. U Francuskoj je prvu takvu jedinicu činila četa Legije stranaca pod nazivom „Nazdar” (tradicionalni pozdrav Sokola). Na Solunskom frontu je u redovima srpske vojske bilo oko 1.000 Čeha.
Veliki broj čehoslovačkih dobrovoljaca borio se i na frontu u Soči, u sastavu italijanske vojske. Tako je, 4. oktobra 1931. godine na stadionu „Jugoslavije”, dr Karel Freja, bivši dobrovoljac, inače, u mladosti, jedan od najslavnijih čeških profesionalnih fudbalera, našem Savezu dobrovoljaca predao na čuvanje bakarnu urnu sa prahom čehoslovačkih dobrovoljaca streljanih na italijanskom frontu 1918. godine, kao dirljivi gest „braće po oružju”. Ideja je bila da se urna položi na groblju čehoslovačkih vojnika – pripadnika 71. austrougarskog puka, streljanih nakon pobune u Kragujevcu 8. juna 1918.
Nestala zastava
Prva dobrovoljačka divizija u vreme Velikog rata – nije imala svoju zastavu.
Na osnovu ukaza srpskog ministra vojnog od 24. februara 1916, naime, u Odesi je formirana Prva srpska dobrovoljačka pešadijska divizija. Za njenog komandanta određen je pukovnik Stefan Hadžić, koji je u Odesu doneo za dobrovoljačke pukove zastave tada rasformiranih srpskih pešadijskih pukova drugog poziva. Odluka o formiranju Druge srpske dobrovoljačke divizije doneta je 26. jula 1916. Obe dobrovoljačke divizije objedinjene su u Srpski dobrovoljački korpus tokom jeseni 1916. U to vreme iz Moskve u Odesu je doneta lična zastava glavnokomandujućeg srpske vojske na Moravskom frontu u vreme srpsko-turskog rata 1876. generala Mihaila Černjajeva. Zastava je od 1877. do 1916. čuvana u Srpskom podvorju na Soljanki u Moskvi, čiji je starešina, arhimandrit Mihailo, dobio saglasnost ruskog imperatora Nikolaja da ovu kulturno-istorijsku znamenitost preda Srpskom dobrovoljačkom korpusu. Carski poklon predat je u ruke zapovedniku korpusa – generalu Živkoviću. Posle rata, 24. decembra 1919, zastava je poverena na čuvanje Ministarstvu vojske i mornarice Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca. Pohranjena je, navodno, u prostorijama ministarstva u Zemunu, ali od tada joj se gubi svaki trag.
