Krsmanovićeva kuća, zgrada u beogradskoj Ulici kralja Milana, sada Terazije br. 38, ušla je u istoriju kao mesto u kome je stvorena nova država, Kraljevina Srva, Hrvata i Slovenaca
Srpska vojska je Beograd oslobodila 1. novembra 1918. godine, deset dana pre uspostavljanja opšteg primirja. No vojska je nastavila oslobađanje i ostalih krajeva Austrougarske, naseljenih slovenskim stanovništvom, a pred vladom je stajala konačna realizacija planova zacrtanih još Niškom i Krfskom deklaracijom o stvaranju nove, zajedničke države.
Do tada, na teritoriji Austrougarske, u svim zemljama slovenskog stanovništva vlast su privremeno preuzeli predstavnici naroda.
Ujedinjenje sa Srbijom
U Zagrebu je 6. oktobra 1918. obrazovano Narodno vijeće Slovenaca, Hrvata i Srba, koje je preuzelo vođstvo, raskinulo veze sa Austrijskom carevinom i Kraljevinom Ugarskom i 1. novembra osnovalo Vladu Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba. U Ljubljani je Narodni svet, 29. oktobra 1918. proglasio otcepljenje Slovenije od Austrougarske i ujedinjenje sa braćom Hrvatima i Srbima u jednu državu. Upravu slovenačkih zemalja preuzela je Narodna vlada SHS. Narodnu vladu za Bosnu i Hercegovinu imenovao je 2. novembra 1918. Glavni odbor Narodnog vijeća za Bosnu i Hercegovinu.
Nešto kasnije, 25. novembra 1918, Srpski narodni odbor u Novom Sadu, osnovan 3. novembra, sazvao je Veliku narodnu skupštinu Srba, Bunjevaca i ostalih Slovena u Banatu, Bačkoj i Baranji, na kojoj je doneta odluka o ujedinjenju tih oblasti sa Srbijom. U Podgorici je 26. novembra 1918. održana Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori (Podgorička skupština), koja je lišila prestola kralja Nikolu Petrovića i odlučila da se ujedini sa Srbijom pod dinastijom Karađorđevića.
Sa srpskom vojskom u Beograd je 1. novembra među prvima ušao i osvedočeni prijatelj srpskog naroda dr Arčibald Rajs. Njegova svedočenja o neprijateljskim zločinima tokom rata i okupacije predstavljala su dragoceni materijal u korist Srbije na predstojećoj mirovnoj konferenciji.
Spomenik kulture I predratna i posleratna Srbija slagale su se u vrednovanju ove kuće. U periodu između Prvog i Drugog svetskog rata, tretirana je kao značajan spomenik i Uredbom o zaštiti beogradskih starina iz 1935. godine predlagana za zaštitu, za šta se posebno zalagao poznati srpski pisac Branislav Nušić. Konačno, objekat je 1964. upisan u Registar spomenika kulture
U cilju rešavanja vojno-političkih pitanja i potpisivanja mira sa Mađarskom, u Beograd je 7. novembra u 17 časova stigao vrhovni komandant savezničkih armija na Solunskom frontu general Luj Franše d’ Epere i smestio se u Pozorišnoj (Francuskoj) ulici.
Istoga dana u prestonicu je sa odeljenjem Vrhovne komande stigao i načelnik Štaba Vrhovne komande vojvoda Živojin Mišić. Praktično, u Beogradu se našla većina ličnosti odgovornih za dalji ishod rata i buduću sudbinu države.
Vrhovni komandant prestolonaslednik Aleksandar u Beograd je stigao 9. novembra. Dočekao ga je komandant Dunavske divizije pukovnik Miloje Milojević i otpratio do svečane tribine gde se nalazio Opštinski odbor na čelu sa predsednikom opštine Kostom Glavinićem. Nakon govora Aleksandar se pozdravio sa francuskim vojnim atašeom kod naše vojske majorem Karbonijeom, kao i britanskim potpukovnikom Makom Konelom, zamenikom šefa misije kod savezničke vojske.
Zvanična rezidencija do 1922.
Mak Konel je na dan oslobođenja Beograda, sa ciljem da dočeka Aleksandra, iz Soluna za samo 4,5 časa doleteo avionom kojim je lično pilotirao. Sa njim je bila kneginja Vera Nariškina, upravnica bolnice milosrdnih sestara, kao i dr Arčibald Rajs. Obolelog vojvodu Petra Bojovića zamenjivao je pukovnik Emilo Belić, načelnik štaba Prve armije. Povorka se potom uputila Knez Mihailovom ulicom do Saborne crkve, gde je prestolonaslednika dočekao arhimandrit Platon (Jovanović).
Pošto je Dvor bio ruiniran i nepodoban za smeštaj, za prestolonaslednika je odabran privremeni smeštaj (a time i Dvor) u „Krsmanovićevoj kući” u Ulici kralja Milana br. 29. (neposredno posle rata preimenovanoj i prenumerisanoj u Prestolonaslednikov trg br. 38, sada Terazije br. 38).
Ovaj objekat je izgrađen 1885. godine prema projektu arhitekte Jovana Ilkića za beogradskog trgovca Marka Markovića. Orešković je 1898. godine, na javnoj licitaciji kuću prodao braći Dimitriju i Aleksi Krsmanoviću. Po deobi među braćom, kuća je pripala Aleksi, koji je u njoj živeo sve do svoje smrti, 1914. On je testamentom celokupnu imovinu, uključujući i zgradu u Kralja Milana, ostavio državi. Tako je, kao dovoljno reprezentativan, objekat privremeno ustupljen prestolonasledniku. Time je „Krsmanovića kuća” ušla u istoriju kao mesto u kome je stvorena nova država, Kraljevina SHS (Jugoslavija). Zgrada u kojoj je objavljeno ujedinjenje, nadživela je državu koja je u njoj stvorena.
Kad se budući kralj nove države konačno našao u Beogradu, prema novoj prestonici se 27. novembra 1918. godine uputila delegacija Narodnog vijeća Slovenaca, Hrvata i Srba, koju je činilo 28 članova. Sa sobom su doneli Zagrebačku rezoluciju od 11. novembra. Kako je Železnički most bio srušen, komandant mesta potpukovnik Božidar Tucaković sa članom Veća, dr Nikolom Fugerom, 28. novembra je pripremio doček delegacije iz Zagreba u Zemunu. Voz je u Zemun stigao 29. novembra u jedan sat po ponoći. Zaustavio se kod pristaništa, odakle su gosti odvezeni u hotel „Central” na banket. U 11.15 časova delegacija je brodom „Radecki” prebačena u Beograd. Na dočeku, na savskom pristaništu „Beogradsko pevačko društvo” otpevalo je „Naprej zastava slave”, Simona i Davorina Jenka, svečanu pesmu koja će postati sastavni deo himne Kraljevina SHS i Jugoslavije.
Kuća je predstavljala zvaničnu kraljevu rezidenciju do 1922, kada je završena rekonstrukcija dvora. Zgradu su pod zakup uzeli Milorad Savić i Ivan Obradović i u njoj otvorili renomirani restoran „Kleridž”.
Bioskop u istorijskom zdanju
U „Krsmanovićevoj kući” su se nakon 1922. odvijale i brojne bioskopske i druge predstave. Od 24. maja 1930. do 1 maja 1931. u restoranu se, naime, nalazio bioskop „Adrija”. Zakup je, međutim, raskinut posle pet godina, jer se smatralo da zabavljački karakter namene degradira istorijski značaj zgrade. Od 1934. godine, pa do Drugog svetskog rata ovde je bio smešten i „Savez sokola Kraljevine Jugoslavije”. Po završetku Drugog svetskog rata, objekat je nacionalizovan i u njega smešten Omladinski dom Prvog rejona Beograda.
Ipak, zgrada je nakon rata najviše bila poznata po tome što se u njoj tri decenije nalazio Protokol Saveznog sekretarijata za inostrane poslove SFRJ i Diplomatski klub. Upravo iz tog razloga, ova građevina je godinama nazivana „Zgradom protokola”. Protokol je iseljen sa ovog mesta 1979. godine.
Proglašenje ujedinjenja
Za utvrđivanje načina kako da se proglasi ujedinjenje, obrazovan je šestočlani odbor u koji su ušli Ante Pavelić (stariji), Svetozar Pribičević i Josip Smodlaka kao predstavnici Narodnog vijeća, te Stojan Protić, Ljubomir Jovanović i Momčilo Ninčić u ime Vlade Kraljevine Srbije. Odbor je formulisao „Adresu” o ujedinjenju svih jugoslovenskih oblasti sa Srbijom u jedinstvenu državu u kojoj će vladarsku vlast vršiti dinastija Karađorđević. Dokument je konačno usaglašen u večernjim časovima 1. decembra 1918, pa je veće u 20 časova primljeno u sali „Krsmanovića kuće”. Izaslanici su se rasporedili u polukrugu, ispred koga je stajao predsednik Pavelić, a nasuprot stao je prestolonaslednik, okružen ministrima Protićem, Jovanovićem i Ninčićem. Tada je Pavelić pročitao „Adresu”. Aleksandar je sa zahvalnošću, „u ime Nj. V. Kralja Petra, prihvatio Adresu i proglasio ujedinjenje. U govoru je istakao da će „biti kralj samo slobodnim građanima”, nove države, te da će „zatražiti saradnju svih predstavnika za obrazovanje vlade, koja će predstavljati celu ujedinjenu otadžbinu”. Poslanici su oduševljeno pozdravili govor sada već prestolonaslednika Kraljevstva SHS, nakon čega je priređen „serkl”.
