Od automata Mazalica (Grease gun) M3 do pištolja Liberator FP-45

Daleko pre svake ideje o projektu Spajalica (Operation Paperclip, preuzimanje nemačkih naučnika i konstruktora iz polja naoružanja iz 1945), malo je poznato da je jedan nemački konstruktor dao znatan doprinos u razvoju američkog streljačkog oružja.

Džordž (Georg) Hajde (George J. Hyde, Heide Sr., 1888-1963) je rođen u Opfingenu, nedaleko od nemačkog grada Frajburga. Kao školovani mašinski radnik, 1927 je emigrirao u SAD. 

Do 1935, Hajde je radio kao mašinski radnik i glavni prodavac u poznatoj oružarskoj firmi ”Sejmor Grifin i Džejms Hau” (Seymour Griffin & James V. Howe Inc) u Andoveru, Nju Džerzi. Ubrzo prelazi u Njujork i ulazi u ortakluk sa puškarem Semjuleom Harijem Leonardom (Samuel Harry A. Leonard), ekspertom za glatkocevno lovačko oružje i proizvođačem kundaka, koji je iskustvo stekao u famoznoj londonskoj firmi ”Džejms Pardi” (James Purdey & Sons). Oružje koje su zajednički konstruisali i proizvodili nosilo je oznaku ”Leonard & Hyde New York”. 

U maju 1935. major Nacionalne garde Nјujorka Ned Roberts i njegov svekar, poznati fotograf V.G.C. Kimball pokrenuli su u Voburnu, Masačusets, radionicu Roberts & Kimball, sa idejom da proizvode visokokvalitente sportske puške na Mauzerovom sistemu u kalibru .257 Roberts. Izradu mehanizma Roberts i Kimbal su poverili Gžordžu Hajdu a kundaka – Semjuelu Leonardu. Pri tome, Leonard i Hajd su svoj deo poslova obavljali u Njujorku i gotove delove na sklapanje slali u Masačusets. Bez obzira na kvalitet oružja, kako se ovakav model pojavio ispred svog vremena firma Roberts & Kimball se ugasila samo nakon godinu dana. 

Hajd se tokom treće decenije XX veka zaposlio kao glavni dizajner streljačkog oružja u ”Inland odeljenju” (The Inland Manufacturing Division) poznatog giganta Dženeral Motors (General Motors Company, GM), Dejton, Ohajo. Inland Manufacturing Division of General Motors je formiran 1922 godine u objektima koji su nekada pripadali avionskoj ”Dejton-Rajt” kompaniji (Dayton Wright Airplane Company).

Džordž Hajd ovde počinje samostalno da razvija različite tipove poluautomatskog i automatskog streljačkog oružja. Na sličnim sistemima paralelno je radio i za kompaniju  Vincent Hugo Bendix Aviation Corporation iz Los Anđelesa. Upravo za Bendiks kompaniju Hajd je, u kooperaciji sa glavnim inženjerom ”Inland Divizije Dženeral Motorsa” (chief engineer of GM’s Inland Division) Frederikom Sampsonom (Frederick W, Sampson, 1899-1966) i oficirom za istraživanje i razvoj (Research and Development, R&D) Vojnog komiteta Armije SAD (United States Army Ordnance Board) Rene Stadlerom (René R. Studler, 1895-1980) počeo rad na nizu projekata koji su bili usmereni na pojednostavljenju konstrukcije i proizvodnje (a time omasovljenju i pojeftinjenju) streljačkog oružja. Njihova rešenja su ispitivana na poligonu u Aberdinu (Aberdeen Proving Ground, APG).

Među prva Hajdova rešenja ubrajaju se polautomatski karabini u kalibru .30 Carbine (7.62x33mm) kao i pojednostavljena verzija automata .45 Thompson M21. Hajdov automat SMG M.33 imao je masu od 2427 grama, dužinu 838 mm, dužinu cevi 400 mm, sa gasnom pozajmnicom na 140 mm od usta cevi i efikasni domet do 70 metara.

Tokom 1935 godine je razvio automat za koji je 4 avgusta 1936 dobio patent 2.049.776 (M1936 Hyde). Od 1935 do 1946 godine je uz Samsonovu saradnju razvio je famiiju automata i karabina M2 (patentni list 2.548.622 od 10 aprila 1951), od kojih je nešto veći uspeh imao samo Hyde-Inland M2. Jedan od ovih prototipova je imao brzo izmenljivu cev prema rešenju primenjenom i na nemačkom MG-42.

No, među najpopularnija rešenja ovog konstruktora svakako spada automat .45 M3 i pištolj .45 Liberator. Naime, fascinirana jednostavnim rešenjem i jeftinom proizvodnjom štampanjem limova britanskih automaata STEN, američka vojska je zatražila slično rešenje od svojih proizvođača. Projekat pod oznakom T15 vodili su Hajd, Sampson i Stadler u okviru GM. Uskoro je nastao automat T20 u kalibrima 9x19mm i .45, bez ikakvih suvišnih delova i komandi, čija je proizvodnja stajala samo 20 dolara.

Posle uspešnih testova, vojska je 12 decembra 1942  u naoružanje uvela varijantu u kalibru .45 pod službenom oznakom United States Submachine Gun, Cal. .45, M3 (popularna Mazalica odnosno Grease gun). Konstruktori su patentne listove 2.403.306 i 2.539.554 dobili tek 2 jula 1946 odnosno 30 januara 1951. Do tada, M3 je proizveden: 1943 – 85.130, 1944 – 343.372 i 1954 – 178.192 komada. Donekle usavršeni M3A1 je tokom 1945 godine proizveden u 15.469 jedinica.

U martu 1942, američki Združeni komitet za prihološko ratovanje (US Army Joint Psychological Warfare Committee, navodno, pod sugestijama stručnjaka iz poljske ambasade) uputio je zahtev za razvoj krajnje simplifikovanog jednometnog pištolja kalibra .45, namenjenog tajnim operacijama i članovima pokreta otpora u okupiranim zemljama. Haj je za kratko vreme konstruisao neverovatno ružan ali jeftin (2,1 dolara) pistol, službeno nazvan The Flare Projector Caliber .45  (FP) – 45 Liberator Pistol. Do kraja rata je prozvedeno preko million FP-45 ali nema podataka o njegovoj uspešnoj upotrebi. 

Branko Bogdanovic